De bloei van de neurowetenschappen heeft het mensbeeld een andere richting op getrokken. Overheerste dertig jaar geleden nog het nurture paradigma (de mens is vooral een product van zijn omgeving), sinds de snelle opkomst van de moleculaire biologie en de verhevigde belangstelling voor alles wat met genetica te maken heeft, is het nature wat de klok slaat. Ook in de sociale wetenschappen is men geïntrigeerd door het biologische verklaringsmodel, getuige de immer groeiende populariteit van hersenscans. Of de hormoonspiegels en de plaatjes van al dan niet doorbloede hersendelen nu de ultieme verklaring vormen voor bepaalde verschijnselen of alleen maar een fysieke illustratie (oftewel een symptoom) laat ik even in het midden. Duidelijk is wel dat het inzoomen op processen in de hersenen steeds meer determinisme met zich meebrengt en steeds minder maakbaarheid.

Volgens hersenonderzoeker Dick Swaab, die het boek Wij zijn ons brein schreef, wordt het wezen van een individu al bepaald gedurende het verblijf als foetus in de baarmoeder. Tijdens de zwangerschap kan er op hormonaal niveau zo verschrikkelijk veel mis gaan (van verkeerd voedsel, geïnhaleerde vervuilde lucht, alcohol tot depressie of stress van de moeder – factoren die leiden tot lage intelligentie en persoonlijkheidsstoornissen van degene die nog moet worden geboren) dat een zwangere vrouw dit boek beter niet kan lezen. De stress die deze informatie oproept vormt op zichzelf een gevaar voor de ongeborene.

Ook de titel De vrije wil bestaat niet van hoogleraar cognitieve neurowetenschap Victor Lamme laat aan duidelijkheid niets te wensen over. Met tal van, inderdaad interessante, onderzoeken toont Lamme aan dat mensen wel kunnen denken dat zij de regie voeren over hun eigen leven, maar dat de beslissingen om iets wel of niet te doen worden genomen door het lichaam, in de hersenen of op moleculair niveau, terwijl het bewustzijn daar achteraan komt hobbelen. Het bewustzijn is niets anders dan een kwebbeldoos die het gedrag verbaal begeleidt en achteraf van passende rationele argumenten voorziet. Vandaar zijn punt: de vrije wil is een illusie.

Hoe illusoir ook, mensen kunnen niet zonder het concept van de vrije wil, omdat anders het fundament onder het strafrecht wegvalt en het leven gereduceerd wordt tot een kwestie van predestinatie. Het zal best kloppen dat specifieke beslissingen het resultaat zijn van een mistige optelsom van wel of niet vurende zenuwcellen, eerdere ervaringen en halfbewuste voorkeuren, maar zo’n onontwarbaar amalgaam van factoren heeft geen praktisch nut. Als het bewustzijn slechts een verbale articulatie is van waar de hersenen zich al voor opmaakten, dan is het verschil tussen die twee entiteiten ook niet zo belangrijk. Stel dat mijn neurotransmitters/ mijn genen/ mijn bloedsuikerspiegel of wat er dan ook zichtbaar gemaakt kan worden op een hersenscan mij onbewust dirigeren in de richting van een reisje naar Parijs. Mijn bewustzijn werkt alleen met bepaalde aangename herinneringen en de behoefte ‘er eens even helemaal uit te zijn’. Wat maakt het eigenlijk uit dat mijn fysieke substraat eerder met dat plan kwam aanzetten dan mijn vrije wil? Beide geledingen horen onvervreemdbaar bij mij als persoon, omdat ik een mens ben en geen dier. Een hond kan nu eenmaal geen reisje naar Parijs plannen, ook al zetten zijn genen, neurotransmitters en bloedsuikerspiegel hem aan tot uitgaan met het baasje.

Als mens ben ik gehecht aan mijn vrije wil en zonder die illusie zou het leven sterk aan betekenis verliezen. Het hééft al niet veel zin, maar zonder vrije wil wordt het helemaal iets wat zich automatisch aan je voltrekt. Geen controle, geen schuld, geen verantwoordelijkheid, terwijl dat net de elementen zijn die het leven interessant maken.

Niet dat de marges voor die vrije wil groot zijn. Vorige week las ik een bezorgd essay van Jeroen Vullings in Vrij Nederland over de besmettelijkheid van de feelgood-literatuur. Volgens hem luistert een bestseller-schrijver als Herman Koch te veel naar de zoete lokroep van het commerciële succes. Koch kan betere (echte) literatuur schrijven, als hij maar wil, meent Vullings: stel je voor als Roosenboom of Nooteboom ook ineens literaire thrillers gingen schrijven, dat zou een ramp zijn! Maar schrijvers kunnen alleen in hun eigen stem schrijven. Ze kunnen niet besluiten om het nu eens over een literaire of juist een commerciële boeg te gooien. Zo ver reikt hun vrije wil niet.

Laatst zat ik vredig in de tram en viel me ineens boven in een hoekje een minuscuul cameraoog op. Even had ik de neiging om mijn tong uit te steken. Een loos gebaar natuurlijk, want er zit niemand te kijken – die beelden worden alleen afgedraaid wanneer zich een incident heeft voorgedaan. Toch gaf het spiedend oog een licht onprettige sensatie, onprettiger dan de camera’s die ik ook weleens zie hangen in uitgaansgebieden of vertrekhallen. In het gewoel op straat of boven pinautomaten, in parkeergarages, zelfs in winkels kan het me weinig schelen. Het toezicht zal de criminaliteit niet voorkomen, maar allicht kunnen daders makkelijker worden opgespoord.

Daderidentificatie is ook de reden voor camera’s in het openbaar vervoer, maar die voelen, althans voor mij, sterker als een aantasting van de privacy. Tenslotte heb ik netjes betaald voor mijn tramritje en waarom moet mijn aanwezigheid eigenlijk worden geregistreerd? Daarom ook staat het plan me tegen om van alle automobilisten die een stad in- en uitgaan het kenteken te flitsen. De gangen van een willekeurige burger kunnen aldus van dag tot dag worden getraceerd, ook door kwaadwillenden die inbreken in de databanken, en tegen die lui valt niet op te beveiligen, zoals de perikelen met de OV-chipkaart laten zien.

Wie niets te verbergen heeft hoeft zich geen zorgen te maken, zo kijken de meeste mensen er tegenaan. Privacyhandhaving is geen onderwerp dat de gemoederen heftig in beweging brengt. Transparantie geldt als veel nastrevenswaardiger. De WikiLeaks-onderneming is een grote ode aan de deugd der transparantie. Gooi alles maar op het internet – wie iets liever verborgen wil houden is bij voorbaat verdacht. Wat niet bestand is tegen felle cameralichten heeft ook geen bestaansrecht in de schaduw.

Transparantie is een demokratisch wapen (onthullingen, vrije pers), waarmee de feilen van machthebbers kunnen worden blootgelegd. Vervolgens kan het volk hen wegsturen. Een mooi principe, maar hoe meer transparantie er wordt geëist, hoe meer onrechtmatigheid er ook zal worden gevonden. Hetzelfde mechanisme als wanneer je gezonde mensen zonder klachten door een intensieve medische screening haalt: er komt altijd wel iets zorgelijks uit. Camera’s bij het proces van Wilders zullen geen onrust over het functioneren van de rechterlijke macht wegnemen, maar die juist accentueren: als een rechter een wenkbrauw optrekt kan dat al als indicatie voor vooringenomenheid worden opgevat.

Elders in de maatschappij houdt men elkaar ook scherp in de smiezen. Zomaar een privéleven leiden, waarin je sommige mensen toelaat en de meeste buitenlaat, wordt steeds moeilijker. Op Facebook genieten honderden vrienden mee. Hoe makkelijk was het vroeger om relaties aan te gaan en uit te maken. Je deed het gewoon en deelde later aan belangstellenden mee hoe of wat. Als de relatie sneuvelde, vermeed je verder contact. Nu ziet een geliefde het als gebrek aan commitment, als je niet braaf op Facebook hebt aangekruist dat je ‘in een relatie zit’. En als het uit raakt, moet je je profiel razendsnel aanpassen, anders is je ex de eerste en dat voelt als een nederlaag. Natuurlijk komt er van Jan en alleman ongevraagd commentaar. En van die ex ben je voorlopig ook niet af, want het is o zo simpel om zijn of haar gangen ongemerkt te blijven volgen en je te verbijten bij nieuwe veroveringen.

Op internet circuleert een filmpje, waarin een oudere middelbare-schoolleraar door een in woede ontstoken leerling van zijn stoel wordt gerukt en hardhandig de klas uitgesmeten. Schoolincidenten, tussen leraren en leerlingen maar ook tussen leerlingen onderling, schijnen erg in trek te zijn om stiekem te worden opgenomen met mobiele telefoontjes, en daarna hup op YouTube ermee. Nog akeliger dan de incidenten zelf is de kwaadaardige tegenwoordigheid van geest om meteen de camera erop te zetten en de privacy van daders/ slachtoffers plat te walsen door het zaakje op internet uit te venten ter meerdere glorie van de onthuller van slecht nieuws.

Op scholen, op straat, in de cafés, op het werk, op privé-feestjes – overal staan paparazzi met hun mobieltje permanent in aanslag om geinige opnames te maken voor hun eigen Facebookpagina of voor Youtube. De camera’s van de overheid zijn kinderspeelgoed vergeleken bij de registratiekracht van de sociale media. De medeburger is de ware Big Brother.