Het voorstel van de Onderwijsraad om een prestatiebeloning in te voeren voor excellente leraren roept vragen op over de effectiviteit van geld om gewenst gedrag te vertonen. De redenering achter dit plan, waar staatssecretaris Halbe Zijlstra wel oren naar heeft, is van het kaliber: als je de meute een worst of een wortel voorhoudt, dan gaan ze er met z’n allen achteraan rennen en degene die het hardste rent, verschalkt het smakelijke hapje. Leuk voor de winnaar van de race, maar het idee achter dit systeem is dat de afnemers van de collectief geleverde inspanningen (in dit geval de leerlingen of ‘het’ onderwijs) er op vooruitgaan en dat gaat natuurlijk niet lukken. Daarvoor liggen prikkel (geld voor een enkele geluksvogel) en beoogd resultaat (beter onderwijs) veel te ver uit elkaar.

Een wedstrijdsysteem voor leraren is vergelijkbaar met programma’s als The X-factor of Idols. Aan het einde van de race lonkt een pot met goudstukken, maar het feit dat erom geconcurreerd wordt betekent niet dat het niveau van de deelnemers hoger wordt. De wannabe vocalisten doen naar vermogen hun best en het perspectief van geld doet hen niet zuiverder zingen. Net zo min zal de kans op een toekomstige bonus een leraar stimuleren om zijn vak beter uit te oefenen. Bij het beroep van leraar hoort om te beginnen dat hij/zij naar beste vermogen probeert om leerlingen het een en ander bij te brengen. Mist een leraar die motivatie, dan zou hij niet eens op een klas mogen worden losgelaten. Dan heeft ie op school niets te zoeken. Het is lichtelijk vernederend om ervan uit te gaan dat leraren bij een standaard salaris de kantjes ervan aflopen en pas in actie schieten bij een externe prikkel van meer geld. Zou een chirurg ook beter en zorgvuldiger opereren, wanneer hij er extra geld mee kan verdienen? Patiënten mogen toch hopen dat artsen altijd maximaal gemotiveerd zijn om hun werk goed te doen.

Dit wil niet zeggen dat geld onbelangrijk is (hoe schaarser een bepaald talent of deskundigheid, hoe meer afnemers bereid zullen zijn te betalen), alleen dat individuele excellentie niet geboren wordt uit het verlangen naar geld. Productiviteit in de zin van kwantiteit is wel beïnvloedbaar door geld. Werkers presteren meer onder een regime van stukloon (hoe meer gepelde garnalen, kistjes geplukte aardbeien, gestoken asperges, hoe meer loon) dan wanneer ze per uur worden betaald en het rustig aan kunnen doen.

Met geld kun je geen kwaliteit op voorhand afdwingen, maar het is wel een geschikte hefboom om bepaald negatief gedrag binnen de perken te houden (verkeersboetes). Als kinderopvoedingsmiddel speelt geld geen rol van betekenis. Een opstandig kind gaat zich niet ineens voorbeeldig gedragen, wanneer er een financiële beloning in het vooruitzicht wordt gesteld. Met geld schermen is alleen effectief wanneer er een verbinding wordt gelegd met heel specifiek ongewenst gedrag. Roken bijvoorbeeld. Sommige ouders sluiten een contract met hun kinderen, waarin ze het kind een substantieel geldbedrag beloven uit te keren als er tot het 21ste jaar niet wordt gerookt. Geld bieden om niet met roken te beginnen heeft een grotere slagingskans dan geld bieden om een roker te laten stoppen. Het is makkelijker om via geld het kwade op afstand te houden dan het goede binnen te halen.

Met deze wetenschap komt de kwestie van de verplichte anticonceptie voor incapabele ouders die door Ella Kalsbeek namens Jeugdzorg op de politieke agenda is gezet in een ander licht te staan. Wat die ouders aan schade aanrichten bij hun kinderen is verschrikkelijk. Maar een rechtsstaat die hecht aan voortplantingsvrijheid en lichamelijke integriteit kan niet overgaan tot gedwongen anticonceptie, ook niet bij mensen die volstrekt ongeschikt zijn voor het ouderschap. Die moet je op een andere manier tegemoet treden: bijvoorbeeld door ze vorstelijk te belonen voor sterilisatie. Houd ze een worst voor van 25.000 euro. Die verleiding zullen ze niet kunnen weerstaan. En al met al is de overheid ook goedkoper uit.

Zoals bekend wordt de economie van Suriname voor een substantieel deel draaiende gehouden door giften uit Nederland. Die bestaan niet zozeer uit officiële ontwikkelingshulp (al wordt die ook verstrekt), maar heel elementair uit geld en goederen van Surinaamse Nederlanders aan hun familie in het land van herkomst. Onder minvermogende Surinamers in Paramaribo, een aanzienlijk deel van de bevolking, is er nauwelijks iemand die niet met enige regelmaat naar het postkantoor snelt om daar een cadeaupakket met goodies uit Nederland af te halen of een cheque te verzilveren.

Op de hele wereld is dit is een heel gebruikelijk gedragspatroon onder immigranten. Hoe armer het land dat de asielzoeker/gelukszoeker (m/v) heeft verlaten, hoe uitgebreider de familie. Niet alleen ouders, broers en zusters vinden het volstrekt normaal om een financieel beroep te doen op de (al dan niet legale) immigrant, ook ooms en tantes, neven en nichten, enfin de hele clan stuurt zonder enige gêne smeekbedes om geld naar hun vooruitgeschoven post in het rijke westen. Van je familie moet je het hebben, van iemand anders valt geen hulp te verwachten. Vanzelfsprekend ervaart de immigrant de bedelarij vaak als chantage, maar even vanzelfsprekend zwicht hij vaker voor de druk dan misschien voor hemzelf goed zou zijn. De code van de familie eist nu eenmaal dat men elkaar de hand boven het hoofd houdt.

Deze dwingende mentaliteit is in Nederland onvoorstelbaar. Hulp aan familieleden blijft doorgaans beperkt tot geestelijke ondersteuning. Hulp in de vorm van geld stroomt maar één richting op: van boven naar beneden, oftewel van ouders naar kinderen, niet lateraal en al helemaal niet van kinderen naar ouders. Toch is het nog niet zo lang geleden dat dat ook hier gebeurde. Uit een bepaald slag sentimentele kinderboeken van vroeger kan ik me het thema van het kinderlijke offer nog goed herinneren: het ging dan bijvoorbeeld om een frisse Hollandse jongen uit een armlastig, kinderrijk gezin met een zieke moeder die van de dokter het dringende advies krijgt om rood vlees te eten, een onbetaalbare luxe. Wanhopig verkoopt de jongen zijn grootste schat, een rijtje zorgvuldig gekoesterde boeken, om zijn moeder biefstuk te bezorgen. Tranentrekkend, maar als thema niet uit de lucht gegrepen.

De bijstandswet en de aow hebben een eind gemaakt aan de morele plicht van kinderen om hun ouders te onderhouden. Individualisme kan alleen bestaan, wanneer er in een maatschappij genoeg rijkdom voorhanden is voor anonieme herverdeling via de belastingen. In het staartje van de verkiezingscampagne ontstond enige ophef over een uitgelekt kabinetsplan om mensen met een bijstandsuitkering te korten, wanneer zij samenwonen met meerderjarige kinderen met een zelfstandig inkomen. Een bijstandsmoeder met een 23-jarige zoon die full time werkt zou er zomaar honderden euro’s op achteruit kunnen gaan.

Op het eerste gezicht lijkt het alsof met deze plannen de klok teruggedraaid wordt naar de jaren vijftig. Een maatschappij die ouders verplicht om als een molensteen om de nek van hun kinderen te hangen wil natuurlijk niemand. Maar het gaat hier wel om situaties, waarin mensen met elkaar samenwonen en een gemeenschappelijke huishouding voeren. Als twee volwassenen samenwonen, hetzij in een liefdesrelatie, hetzij platonisch, hetzij broer en zus, heeft dat altijd consequenties voor de hoogte van de bijstandsuitkering van de een. Begrijpelijk zou dat ook moeten gelden voor twee volwassenen met een ouder-kind-relatie. Waarom zou de staat moeten betalen voor de kost en inwoning die een jongvolwassene bespaart door bij z’n moeder te blijven wonen? Thuiswonende studenten met een beurs voor uitwonenden worden ook voor fraude vervolgd. Klagers kunnen zich spiegelen aan de immigranten en zich verheugen dat ze geen aan lager wal geraakte ooms en tantes hoeven te subsidiëren.