Soms doet de regering ook nog wel eens iets goeds. Het afschaffen van het diversiviteitsbeleid voor scholen bijvoorbeeld. Jarenlang heeft de overheid zich ingespannen om het bestaan van witte en zwarte scholen tegen te gaan door in te zetten op menging van autochtone en allochtone leerlingpopulaties. Dit is niet gelukt, omdat de bevolking zich niets gelegen liet liggen aan stimuleringsmaatregelen. Ouders hebben hun eigen motieven om een bepaalde school te kiezen voor hun kinderen, en overheidsideeën over wat een maatschappelijk wenselijke keuze zou zijn spelen daarbinnen geen rol. Het beleidsspeerpunt van de school als afspiegeling van de maatschappij is daarmee verlaten en dat is maar goed ook, want overheidsgeld kan beter ingezet worden om het onderwijs zelf te verbeteren dan voor iets ongrijpbaars als afspiegeling.

Het afspiegelingsideaal houdt in dat iets kleins (een club, een school, een bedrijf, een instelling) precies zo samengesteld moet zijn als het grotere geheel van de maatschappij. Hoe meer de samenstelling van het kleine lijkt op de samenstelling van het geheel, hoe beter. Niet verwonderlijk leidt de eis van numeriek correcte afspiegeling tot aantijgingen over achterstelling van niet-gerepresenteerde groepen.

In discussies over vrouwenemancipatie komt dit punt telkens weer naar voren. Nu eens heeft een promovenda in de communicatiewetenschap uitgezocht dat in Nederlands drama vrouwen zelden aan het werk in een baan worden opgevoerd, maar des te vaker in de keuken staan. Dan weer ontdekt een andere vlijtige turver dat op de opiniepagina’s van kwaliteitskranten slechts twintig procent van de stukken door vrouwen zijn geschreven. Ook is becijferd dat van de bijdragen aan Wikipedia, waar iedereen aan kan meedoen en waar geen drempels voor bestaan, slechts dertien procent door vrouwen zijn geschreven. Volgens de theorie van de afspiegeling zijn dit soort man-vrouw-verschillen altijd fout: vrouwen zouden baantjes moeten hebben in dramaseries, de helft van de opiniestukken in kranten moeten schrijven en de helft van de Wikipedia-artikelen. Maar misschien speelt zich in het privéleven van vrouwen meer drama af dan in hun saaie baantjes en misschien vinden veel vrouwen dat ze wel wat leukers te doen hebben dan stukken schrijven voor de opiniepagina of feitjes rangschikken voor de Wikipedia. Afspiegeling van het grote in het kleine is een irreële eis die mensen in een mal dwingt vanwege hun demografische kenmerken.

De vrijheid van schoolkeuze is belangrijker dan het voeren van een spreidingsbeleid voor een nooit te verwezenlijken afspiegelingsideaal. Consequentie van het accepteren van het fenomeen witte en zwarte scholen betekent wel dat het postcodebeleid óók onmiddellijk moet worden afgeschaft. Oorspronkelijk was dit bedoeld om het autochtone ouders in een gemengde wijk onmogelijk te maken hun kind aan het andere eind van de stad op een witte school in te schrijven. Maar het postcodebeleid ontneemt natuurlijk ook aan allochtone ouders de mogelijkheid om hun kind op een school naar hun voorkeur in een andere wijk te doen. Als de schoolkeuze principieel vrij is, dan moet die ook in de praktijk vrij zijn en is het handhaven van postcoderestricties even verwerpelijk als een spreidingsbeleid.

Het voordeel van vrijheid en keuzemogelijkheden aan afnemerszijde is dat scholen zich scherper kunnen profileren in wat zij te bieden hebben. In Nederland hebben scholen van verschillende religieuze of onderwijskundige signatuur evenveel recht op subsidie als openbare scholen, mits ze voldoen aan de standaarden van goed onderwijs. Christelijk, katholiek, islamitisch, dalton of antroposofisch maakt niet uit, zolang de cito- of eindexamenresultaten maar in orde zijn. Het is heel vreemd dat een katholieke school in Volendam door de Commissie Gelijke Behandeling van discriminatie wordt beschuldigd als de schoolleiding geen hoofddoekjes in de klas wil. Even ongerijmd als wanneer het blad Opzij het recht ontzegd zou worden om een gehoofddoekte moslima als redacteur te weigeren. Als bijzondere scholen geen bijzondere regels mogen stellen aan hun afnemers, kunnen ze net zo goed worden opgeheven, want dan hebben ze geen onderscheidende functie meer.

Bij een maximale vrijheid van ouders om een school naar hun gading te kiezen past een even grote vrijheid van scholen om regels te stellen overeenkomstig hun religieuze of onderwijskundige overtuiging.

Het vmbo heeft een imagoprobleem. Voor zo ver dat nog niet algemeen bekend was, werd het wel duidelijk uit de licht wanhopige open brief die op 1 februari in de Volkskrant stond. Onder de kop ‘Cito paniek’ richtte een tiental pedagogen, onderwijsadviseurs en bekende Nederlanders als Jack Spijkerman, Erik van Muiswinkel en Sylvia Witteman zich rechtstreeks tot ouders om hen te bezweren op te houden met het ventileren van hun vooroordelen over het vmbo tegenover hun kinderen. Dit zet te veel druk op achtste-groepers om hoog te presteren op de cito-toets en versterkt de ideeën dat het vmbo minderwaardig is, terwijl, zo leggen de briefschrijvers geduldig uit, 65 procent van de beroepsbevolking uit ‘vakkanjers’ bestaat die vmbo en mbo hebben gevolgd. De ruggengraat van de maatschappij verdient het niet om als losers te worden weggezet. Dus kunnen de etiketten voortaan achterwege blijven, ja?

Sympathiek, hoor, deze smeekbede om een onbevooroordeelde blik, maar tegen imago’s valt net zo slecht op te boksen als tegen windmolens. Imago’s zijn kleverig, hardnekkig en gebaseerd op gevoel. Afgezien daarvan berust de tegenstelling havo/vwo versus vmbo ontegenzeggelijk op een harde maatschappelijke werkelijkheid: de ene opleiding bereidt voor op hogere beroepen en meer geld, de andere op middelbare/lagere beroepen en minder geld. Het kan kinderen vanaf een jaar of tien onmogelijk ontgaan dat de cito-toets als poortwachter dient voor hoog en laag, om het maar even cru te stellen. Hoe veel sussende woorden van ouders, leerkrachten en bekende Nederlanders hier ook aan te pas komen (een loodgieter is even belangrijk als minister, een crèchemedewerkster even nuttig als een advocaat, alle mensen zijn evenveel waard, het gaat erom dat je gelukkig bent met wat je doet), feit blijft dat de cito-toets selecteert tussen high potentials (hipo’s) en lower potentials (lopo’s).

Die etikettenplakkerij zou niet zo erg zijn, als er verderop in het traject voldoende ruimte bestond om wat te schuiven met de ingenomen posities. Naar bevind van zaken een trapje omhoog of een trapje omlaag. Tenslotte is van veel twaalfjarigen het potentieel nog lang niet uitgekristalliseerd en komen vooral onder jongens veel laatbloeiers voor. Maar het verdwijnen van de mavo heeft stapelen ingewikkelder gemaakt en de kloof tussen hoog en laag is daardoor dieper geworden.

Aan de bovenkant van het schoolspectrum spelen zich vergelijkbare worstelingen af. Het gymnasium heeft inmiddels zo’n begeerlijk imago gekregen dat er nu anderhalf keer zo veel leerlingen op zitten als in 1990. Jammer genoeg vinden steeds meer gymnasiasten de klassieke talen moeilijk, saai en nutteloos, wat (vooral voor Latijn) lage examencijfers geeft. Het gymnasium staat als gevolg van zijn eigen populariteit onder druk om de normen voor de klassieke talen naar beneden te schroeven. Je kunt je afvragen wat leerlingen met een hekel aan klassieke talen op een gymnasium hebben te zoeken. Die hadden natuurlijk op het atheneum moeten zitten of op het tweetalig vwo of (ook heel modern) het technasium.

Maar ja, het gymnasium heeft het imago van crème de la crème, zeker in de categoriale variant: kwaliteitsonderwijs, homogene en beschaafde klandizie, waardevast diploma. Onweerstaanbaar voor ouders met eliteaspiraties voor hun kinderen. Dat er voor het stoeien met klassieke talen meer komt kijken dan alleen een maximum citoscore (je moet er ook een beetje aardigheid in hebben) is voor ouders lastig van tevoren in te schatten en voor kinderen helemaal, want die kunnen hun eigen ontwikkeling niet voorspellen. Tegen de tijd dat ze genoeg ervaring hebben opgedaan om weerzin te ontwikkelen, zijn ze halverwege het gymnasium en moeten ze met hangen en wurgen door het Latijn heen worden gesleept.

Zowel het vmbo als het gymnasium hebben last van hun imago, het vmbo omdat het ten onrechte als minderwaardig wordt beschouwd, het gymnasium omdat het ten onrechte geldt als de begeerlijkste school. In beide gevallen richten de imago’s schade aan: op het vmbo in psychologische zin, op het gymnasium daalt het niveau van klassieke talen. De enige manier om het imago-effect tegen te gaan is het instellen van een middenschool volgens het high school model met binnen de school veel tussentijdse overstapmogelijkheden naar een niveautje hoger of lager. Maar ouders zijn traditioneel gehecht aan kleine, homogene onder-ons scholen. In de strijd tussen breed spectrum onderwijs met kansen voor iedereen en imago wint imago.