– Geen slaapfeestjes

– Geen speelafspraken met klasgenoten

– Geen televisie en ook geen computerspelletjes

– Niet je eigen clubjes en vrijetijdsactiviteiten mogen kiezen

– Altijd de beste van de klas moeten zijn behalve in de vakken gym en theater

– Thuis alleen piano of viool spelen

Ziehier een greep uit de regels waarmee Amy Chua haar dochters, Sophia en Lulu, jarenlang heeft opgevoed. Ze schreef er een boek over, Battle Hymn of the Tiger Mother, dat bij verschijning in Amerika begin januari een ware mediastorm veroorzaakte. Na een voorpublikatie in The Wall Street Journal stroomden de boze e-mails van lezers binnen, radio- en tv-programma’s stonden in de rij om de schrijfster te interviewen, columnisten wierpen zich op dit smakelijke brokje en op de internetforums werd alles doorgelinkt met het nodige verontwaardigde commentaar.

Blijkbaar raakte Amy Chua met haar strijdkreet een gevoelige snaar. Uitdagend neemt zij in haar boek stelling tegen de slapheid en de laksheid in de westerse opvoedingscultuur, waarin gehoorzaamheid een vies woord is uit de fascistische hoek, waarin kinderlijke grillen in toom worden gehouden door het kind aan een eindeloze stroom van irrelevante keuzes bloot te stellen om het aldus een – misplaatst – gevoel van controle te geven, waarin kinderen automatisch worden geprezen voor niets bijzonders en waarin korte-termijn-pleziertjes van sociale media en rondhangen met leeftijdgenoten voorrang krijgen boven serieuze studie en zelfverbetering. Zij had zich voorgenomen om het met haar kinderen anders aan te pakken en wel op de manier van Chinese moeders oftewel tijgermama’s.

Amy Chua (haar leeftijd wordt nergens vermeld, maar na enig puzzelwerk met diverse elementen uit de tekst kwam ik op een geboortejaar van 1962 uit) is de oudste dochter van Chinese immigranten die zich eind jaren vijftig in Amerika vestigden. Ze trouwde (tot aanvankelijk verdriet van haar ouders) niet met een man van Chinese maar van joodse afkomst (later sloten haar ouders hem in hun hart). Beiden zijn hoogleraar, zij aan Yale, haar man Jed aan Harvard. Chua’s ouders voedden haar en haar drie jongere zusjes op volgens de Chinese tradities: streng, autoritair, met heel veel nadruk op hard werken en het nastreven van uitmuntendheid. Ook met veel liefde, maar die liefde was zo vanzelfsprekend dat die geen aparte aandacht behoefde. Haar jeugd draaide om vooruit komen in de wereld.

De tegenstelling ‘Chinese tijgermoeder – westerse moeder’ is een pars pro toto voor het globale verschil tussen oost en west in ideeën over kinderopvoeding. De Chinese moeder zit niet alleen in China, Japan en heel Zuid-Oost-Azië, maar komt ook veel voor onder immigranten uit wat voor landen dan ook: de voormalige oostbloklanden, El Salvador, Chili, Zimbabwe – enfin iedereen uit de derde wereld die zich een beter bestaan in het westen probeert te verwerven vertoont trekjes van de Chinese moeder. Een kwestie van mentaliteit.

Als Chinees-Amerikaanse die trots was op haar afkomst was Amy Chua vastbesloten haar eigen opvoeding te kopiëren voor haar dochters, niet alleen vanuit dankbaarheid en eerbetoon aan haar ouders, maar ook omdat ze zich zorgen maakte over de wet van de drie generaties. Het Chinese spreekwoord luidt: ‘welvaart gaat teloor bij de derde generatie’ en ze zou er alles aan doen om ervoor te zorgen dat die vloek haar dochters (liever gezegd: haarzelf, want Chinese kinderen zijn een extensie van de ouders) niet zou overkomen. Het patroon van de eerste generatie als opbouwer, de tweede die de zaak tot bloei brengt en de derde die, in weelde opgegroeid, vervalt tot decadentie is geen typisch Chinees maar een universeel fenomeen, vaak beschreven en heel treffend door Thomas Mann in De Buddenbrooks. Het opkomst-, bloei- en ondergangscenario is inderdaad een pijnlijke wetmatigheid die zich zowel voltrekt aan families, organisaties als aan (wereld)rijken. De vraag is of er ook kan worden ingegrepen in dit scenario of dat het zich onverbiddelijk uitspeelt, hoe hevig je ook tegenspartelt. Deze angst vormt de grondtoon van het boek.

Haar dochters Sophia (1993) en Lulu (1996) ondergingen een ijzeren discipline van hard werken en plichtsbetrachting, waarin ze gedwongen werden tot de hoogste prestaties op school en al hun vrije tijd te besteden aan oefenen met muziek. Allebei begonnen ze op hun derde met pianospelen. Voor de jongste kwam daar een paar jaar later viool bij. Tijgermama koos zelf de instrumenten en natuurlijk kwamen alleen de piano en de viool in aanmerking. Drums of gitaar leiden immers rechtstreeks tot drugsgebruik, waarna de goot niet ver weg meer is. Gelukkig bleken zowel Sophia als Lulu over grote muzikale aanleg te beschikken. Het was – althans in westerse ogen – een moordend regime. Elke dag moest er na het maken van huiswerk ten minste drie uur worden geoefend. Als de kinderen thuiskwamen van muziekles, betekende dat niet dat het oefenen voor die dag erop zat, nee, dan moesten ze alsnog hun drie uur volmaken. Ook als ze geen zin hadden, ook als ze moe of ziek waren, ook als het gezin op vakantie was.

De ouders stelden er een eer in om hun dochters tijdens korte tripjes zo veel mogelijk van de wereld te laten zien en in elke stad die ze aandeden lokaliseerde Amy Chua van tevoren een piano en regelde repetitieruimtes, waar de meisjes hun dagelijkse uren konden maken. De vader speelt een zijdelingse rol in het boek. Hij zorgde voor tegenwicht voor de kadaverdiscipline van zijn vrouw door spelletjes met de kinderen te spelen en uitstapjes te maken, maar de echtelijke ruzies over opvoeding die zich hebben afgespeeld zijn op verzoek van de vader uit het verhaal weggelaten.

Met oudste dochter Sophia verliep alles naar wens. Ze won prijzen, werd concertmeester van het jeugdorkest van New Jersey en werd uitverkoren voor een optreden in Carnegie Hall. Maar aan haar jongste had Amy Chua een taaie dobber. Lulu was minder meegaand van aard dan haar oudere zus en kwam van jongsaf aan in opstand tegen de rigide directieven van haar moeder. Op haar derde bleef ze liever koppig buiten in de vrieskou zitten dan binnen gehoorzaamheid betrachten, terwijl gehoorzaamheid de eerste en belangrijkste eis is die Chinese moeders stellen aan hun kinderen.

Vele tamelijk afschuwelijke scènes schetsen de botsingen tussen moeder en dochter die allebei over een onverzettelijke wil beschikken. Zo blaft tijgermoeder haar dochter die zich niet genoeg inzet toe: ‘Als je het nu niet perfect speelt, pak ik al je knuffelbeesten af en ga ik ze verbranden!’ Fysiek geweld komt er niet aan te pas, maar om vooruitgang af te dwingen moest ze regelmatig haar toevlucht nemen tot dreigementen, chantage en afpersing. Zelf leidde Amy Chua twee full time levens, het eerste van vijf uur ’s ochtends tot drie uur ’s middags als universiteitsmedewerker en later hoogleraar, het tweede de rest van de dag als supervisor en dompteur van haar kinderen. In de weekends waren er lessen van topmusici, waarvoor vaak uren autotransport nodig waren. Intussen haalt ze na jaren lang gezeur van de kinderen om een huisdier (‘Huisdier? Je hebt al een huisdier, je hebt je viool!’) twee sledehonden in huis die ze aanvankelijk eveneens aan een strak trainingsprogramma onderwerpt, dat ze later weer liet varen wegens onbegonnen werk.

Of het nu om muziek of andere dingen gaat, altijd worden de kinderen tot excellentie gedwongen. Bij een verjaardag krijgt ze van haar dochters die op dat moment nog klein zijn allebei een zelfgemaakte felicitatiekaart, waar de kinderen zich naar haar smaak met een jantje-van-leiden van afgemaakt hebben. Ze smijt de kaarten terug in hun gezicht met de opdracht dat ze mooiere moeten maken, want dat ze deze rotzooi niet gaat bewaren bij haar memorabilia.

De inspanningen werpen vrucht af. Sophia en Lulu slagen voor audities, treden op bij concerten en worden allebei door topmusici als veelbelovende talenten aangemerkt. Tot het misgaat tijdens een tripje naar Moskou, waar op een terrasje op het Rode Plein de recalcitrante Lulu, inmiddels 13 jaar, weigert om te proeven van de blini’s met kaviaar die haar moeder heeft besteld om de vakantie te vieren. De zoveelste huil- en schreeuwpartij met haar rebellerende dochter kan Amy Chua niet meer aan. Ze geeft zich over en zegt tegen Lulu dat ze mag ophouden met de viool als ze niet meer wil. Het kind zet geen punt achter de viool, maar wel achter de tijdverslindende topvioolactiviteiten, want ze heeft zin om op tennis te gaan. Eventjes dreigt Chua weer op de nek van haar dochter te gaan zitten om haar naar grotere hoogtes op te stuwen, maar Lulu weet haar moeder op afstand te houden: ze speelt geen tennis om Wimbledon-kampioen te worden. Amy Chua neemt haar verlies: je kunt een kind niet in een vacuüm opvoeden. De conventies van de omgeving zijn altijd sterker.

Toch houden de meisjes heel veel van muziek en van hun instrument en zouden ze nooit zo ver zijn gekomen, als hun moeder hen met haar extreme methodes niet tot excellentie had opgezweept. ‘Kindermishandeling!’ bliezen de geschokte lezers, ‘dit is een ontaarde moeder!’

Maar zo eenvoudig ligt het niet. In de commotie rondom dit boek komt de individualistische (westerse) cultuur keihard in aanvaring met de collectivistische (niet-westerse) culturen. Amerika als dominante natie wordt economisch bedreigd door China en andere opkomende Zuid-Oost-Aziatische landen. Dit komt onder andere tot uiting in de jaarlijkse PISA-cijfers (een wereldranglijst voor onderwijsprestaties), waarin Chinese en Koreaanse kinderen steeds bovenaan scoren in wiskunde en de Amerikaanse kinderen in de middenmoot zitten. Saillant detail is dat de helft van de Amerikaanse kinderen denkt dat ze heel goed zijn in wiskunde, terwijl van de Chinese kinderen dat maar tien procent is. De Amerikaanse kinderen lijden met andere woorden aan een opgeblazen zelfbeeld, ongetwijfeld het gevolg van de al decennia durende zelfrespectmode op scholen. In deze onderwijskundige benadering wordt het zelfrespect van de leerling als een cruciale voorwaarde beschouwd om iets te kunnen leren en is onderpresteren het gevolg van te weinig zelfrespect. Vandaar het accent op complimentjes voor wat een kind goed doet in plaats van op negatieve feedback bij fouten. Vandaar dat onderwijs in de eerste plaats ‘leuk’ en ‘uitdagend’ moet zijn, terwijl de saaie elementen (uit het hoofd leren van woordjes, tafels, formules, topografie, spellingsregels) zo veel mogelijk naar de rand van het curriculum zijn geduwd. Voor de slimme kinderen maakt dat niet zo veel uit, want die pikken de regels impliciet wel op. Maar de gemiddelde kinderen, die de leerstof onder de knie hadden kunnen krijgen door hard te werken met saaie oefeningen, bereiken nooit het niveau dat binnen hun macht lag.

Om ergens goed in te worden is tienduizend uur oefening nodig, zoals een veel geciteerd cijfer luidt uit Malcolm Gladwells Outliers: Why Some People Succeed and Some Don't. In China bekwamen honderdduizenden kinderen zich in piano of viool – onder druk van tijgermoeders en –vaders vanzelfsprekend. Uit zichzelf zouden die kinderen dat op zo jonge leeftijd niet hebben verzonnen. De vader van de zusjes Polgar heeft in z’n eentje de gevestigde opinie gefalsifieerd dat vrouwen niet op topniveau kunnen schaken. Achter alle tegenwoordige toptennissers staan superambitieuze ouders die het beste uit hun kind willen halen. De standaard westerse reactie op deze ouders is meewarigheid: een Mozart wordt geboren en niet gemaakt, het is een eenzijdig leven en vooral zielig voor het kind.

Extreme ambitie garandeert geen succes, dat is zonneklaar. Aan de andere kant garandeert ambitieloosheid wel zeker mislukking en is ergens moeite voor doen objectief gezien altijd beter dan ergens géén moeite voor doen. Hoezeer westerse ouders ook tobben over en begaan zijn met het geluk van hun kinderen, het hoofdstuk ‘eisen stellen’ figureert nauwelijks in hun denken. Ter illustratie kan een stuk in Trouw dienen van 21 januari over kinderen die tatoeages willen. In een kadertje een lijst met tips voor ouders in de trant van ‘niet op zichtbare plaatsen, dunne lijntjes, vragen of het kind zeker weet dat het geen spijt zal krijgen enzovoort’. Eén suggestie ontbrak in het rijtje: ‘Verbieden die handel!’ Verbieden is te hoog gegrepen, dat past niet meer in onze cultuur. Tijgermoeders zouden er wel raad mee weten: ‘Een tatoeage? Je hebt al een tatoeage, dat is de permanente vioolplek in je hals!’

Amy Chua: Battle Hymn of the Tiger Mother. Bloomsbury. € 30,75

Beatrijs Ritsema

Karen Armstrong: Compassie. Vertaling Albert Witteveen. De Bezige Bij, E 19,90.

‘Wat gij niet wilt dat u geschiedt, doe dat ook een ander niet.’ Deze gulden regel (positief geformuleerd: ‘Behandel anderen altijd zoals je zelf wilt worden behandeld’) ligt volgens Karen Armstrong ten grondslag aan de grote wereldgodsdiensten christendom, jodendom, islam, boeddhisme en confucianisme. Religie wordt door atheïsten vaak beschouwd als een verscheurende kracht en als de belangrijkste oorzaak van oorlog, maar in haar visie is dat een even simplistische als verkeerde voorstelling van zaken die geheel voorbij gaat aan waar het in religie eigenlijk om gaat, namelijk compassie.

Karen Armstrong (1944) is een gewezen kloosternon die veel spiritueel angehauchte boeken over godsdienst heeft geschreven en enigszins controversiële faam bereikte met haar verdediging van de islam als een principieel vredelievende religie. Zaken als man-vrouwverhoudingen, seksuele praktijken en wat voor leefregels dan ook vindt ze secundair, want in oorsprong stellen alle religies de opdracht van menslievendheid. De behoefte aan transcendentie die de mens eigen is en door middel waarvan hij in contact komt met God, Brahma, Allah, nirwana, tao enzovoort, kan alleen worden gerealiseerd door compassie met de medemens. Onder de categorie medemens vallen niet alleen de naasten in je eigen omgeving, maar ook onbekenden en zelfs vijanden.

Haar missie draagt ze uit op de website ‘Charter for Compassion’, waar ze medeleven (mededogen) aanprijst als ‘het pad naar verlichting, en onontbeerlijk voor het tot stand brengen van een rechtvaardige economie en een vreedzame mondiale gemeenschap.’ Toe maar, voor minder dan de wereldvrede doet Armstrong het niet. Het boek is niet opgedeeld in twaalf hoofdstukken, maar in twaalf stappen, een terminologie die doet denken aan de twelve-steps methode van de Anonieme Alcoholisten en soortgelijke religieus geïnspireerde zelfhulpprogramma’s. Twaalf stappen is te veel, dacht ik altijd al, wanneer ik me in de AA-beweging trachtte te verdiepen, en nu denk ik het weer, wanneer ik me over het compassie-aankweek-programma van Armstrong buig. Een paar voorbeelden van stappen: kennis (10), mindfulness (5), actie (6), inzicht (11), empathie (4). Twaalf stappen kun je niet allemaal onthouden, er zit te veel overlap tussen, de ene stap vloeit niet logisch uit de ander voort – het is een bij elkaar geraapt zooitje waarover ze waarschijnlijk nog heeft moeten piekeren om de twaalf überhaupt vol te krijgen.

Om haar punt te maken gaat Armstrong terug naar de bronnen van de religies en citeert kwistig uit heilige boeken van uiteenlopende signatuur. Ook illustreert ze haar betoog met voorbeelden uit de Griekse mythologie, anecdotes over Oosterse wijzen en hun leerlingen en moderne filantropen zoals Albert Schweitzer en Mahatma Gandhi. Het putten uit heilige teksten is altijd al een zinledige, want in hoge mate selectieve, onderneming. Zowel in de bijbel als in de koran wordt nu eens liefde gepredikt en dan weer haat, net als in de werkelijkheid eigenlijk. Vanzelfsprekend onderkent Armstrong deze inconsequentie, maar in navolging van Augustinus die benadrukte dat naastenliefde de enige boodschap van de Heilige Schrift was, meent ook zij dat ongeacht wat er staat haatpassages moeten worden geëxegeerd in de richting van naastenliefde. Waarom deze intellectuele omweg, als je net zo goed die hele Bijbel links kunt laten liggen en meteen je eigen boodschap (van naastenliefde) naar voren kunt brengen?

De oproep om vandaag nog te beginnen met het consequent praktiseren van de gulden regel is helder genoeg, maar door de vele referenties naar voorbeelden uit de religieus/ filosofisch/ spirituele hoek krijgt het boek een zalvend en tegelijk bloedeloos karakter. Het is volslagen losgezongen van het dagelijkse leven van een gemiddeld mens in een gemiddeld westers land begin 21ste eeuw en blijft steken in abstracties en mooie woorden. Armstrong gaat niet eens in op de problemen die zij zelf zou hebben kunnen ondervinden bij het in praktijk brengen van de gulden regel, wat toch wel het minste is wat je mag verwachten van iemand die de morele lat voor iedereen onbereikbaar hoog legt.

‘Wat gij niet wil…’ is een simpele regel voor elementaire omgangsvormen die niet speciaal een religieuze oorsprong heeft, maar inherent is aan de menselijke natuur. Voor zo ver kinderen niet uit zichzelf begrijpen dat ze een ander niet op zijn kop moeten slaan omdat ze het zelf ook niet leuk vinden om op hun kop te worden geslagen, wordt die regel hun door ouders, opvoeders en andere kinderen wel ingeprent. Empathie is net zo goed een aangeboren geneigdheid als agressie, maar als eigenschap wel sociaal-wenselijker en dus gaat er in een goede opvoeding terecht meer aandacht uit naar het aanmoedigen van empathie dan naar het aanmoedigen van agressie.

De gulden regel is een adequaat handvat voor persoonlijke interactie, maar verliest al snel aan zeggingskracht, wanneer er sprake is van grotere groepen (massa’s), structuren, ingewikkelde constellaties en vooral wanneer er elkaar uitsluitende belangen in het geding zijn. Dan wordt het een onwerkbare platitude. Het is makkelijk om lezers voor te houden om, zie de barmhartige Samaritaan, behoeftigen concreet de helpende hand te reiken. Dat zou betekenen dat ik als rijke westerling een toevallige asielzoeker onderdak zou moeten bieden, of althans druk op de Nederlandse regering uitoefenen om deze compassie op nationaal niveau aan de dag te leggen. Maar er zijn ook nog de belangen van de mensen die er al zitten (niet noodzakelijk die van mezelf persoonlijk) om mee rekening te houden. De wereld wordt er niet beter van als mensen zich ondergeschikt maken aan andermans belangen. Bij kwaadaardige intenties is principiële compassie zelfs contraproductief. Compassie is een zweverig, prekerig en irrelevant boek.

Beatrijs Ritsema