‘Help, ik ga straks in m’n eentje dood!’ riep een vriendin met wie niets aan de hand is, maar die kort daarvoor overvallen was door het angstvisioen om zomaar om te vallen (hartaanval, herseninfarct, een of andere embolie), te overlijden zonder iemand te kunnen bellen en daarna nog dagenlang dood in huis te liggen.

‘Een snelle dood is een barmhartige dood,’ zei ik ter geruststelling, maar haar echte angst bleek niet zozeer dit specifieke scenario te betreffen als wel het veel plausibeler vooruitzicht van wegkwijnen aan een slopende ziekte, steeds meer hulpbehoevendheid en er dan alleen voor staan, want geen partner. ‘Je kinderen en je vrienden zullen je heus niet in de steek laten als je op je sterfbed ligt,’ zei ik, maar daar was zij nog niet zo zeker van. De kinderen woonden niet naast de deur, hadden drukke levens met banen en jonge kinderen, en haar vriend(inn)en hadden genoeg eigen misère. Ten slotte blonk zij zelf ook niet uit in het uitvoeren van concrete hand- en spandiensten en in handen vasthouden aan het bed, niet aan een griepbed, laat staan aan een sterfbed.

Een partner in huis hebben is onder die omstandigheden zeker een voordeel, al moet niet vergeten worden dat maar de helft van de gelukkigen daarvan profiteert, want degene die het eerst aan de beurt is om zijn of haar geliefde comfortabel, althans in gezelschap, naar de dood te begeleiden komt er daarna zelf alsnog alleen voor te staan. Tegen het eind van het leven woont de meerderheid van mensen alleen in variërende gradaties van eenzaamheid.

Als je sociale handreikingen vanuit je omgeving stelselmatig negeert, zal je op zeker moment definitief met rust gelaten worden.

In de NRC las ik deze week een interessant interview met drie eenzaamheidsdeskundigen, twee onderzoekers en een geriater, die weinig illusies koesterden over de effectiviteit van eenzaamheidsbestrijding. Maatschappelijke programma’s om eenzame ouderen uit hun schulp te trekken, signalerende huisbezoeken van buurthuiswerkers, de inzet van vrijwilligers voor koffie-uurtjes – het zet niet of nauwelijks zoden aan de dijk. Wat ik een verademing vond was dat de drie deskundigen impliciet korte metten maakten met het cliché dat het aan het te ver doorgeschoten individualisme ligt, als er weer eens een bejaarde wordt aangetroffen die maandenlang dood in huis heeft gelegen. Dit soort treurige gevallen doet zich met enige regelmaat voor en komt dan uitgebreid in het nieuws, altijd op een toontje van hoe is het mogelijk dat de mensen zo langs elkaar heen leven? Wat voor kilheid regeert deze cultuur?

Ook al is eenzaamheid geen bewuste keus van de eenzame, het is wel een gevolg van zijn eerdere algemene opstelling en gedrag. Wie geen contact heeft met zijn kinderen moet vroeger iets helemaal verkeerd hebben gedaan, want kinderen die maar een beetje steun en goedwillendheid van hun ouders hebben ondervonden in hun jeugd laten ze later niet barsten. Als je sociale handreikingen vanuit je omgeving negeert, als je nooit een initiatief neemt voor iets persoonlijks of gezelligs, zal je op zeker moment definitief met rust gelaten worden – zo werkt het in het menselijke verkeer.

Wat niet wegneemt dat ook degenen die de wetten van de wederkerigheid wel degelijk respecteren en kunnen bogen op een fijne vriendenkring om plezier en steun van te ondervinden moeten rekenen op een betrekkelijk eenzame laatste periode. Die vrienden en vriendinnen zijn inmiddels ook oud en krakkemikkig geworden en tot weinig meer in staat. Voor dit probleem bestaat geen oplossing, behalve zoals de deskundigen opmerken: jonge vrienden hebben die kwiek (en gemotiveerd) genoeg zijn voor praktische betrokkenheid.

Jonge vrienden, ik heb er vaker aan gedacht, maar zoals bijna iedereen zit ook ik al decennia vast in de fuik van mijn generatie. Ik heb één, nog niet eens zoveel, jongere vriend. Het is te laat om er nog meer te maken. Ik moet maar extra aardig voor hem zijn.

Tijdens een wandeling vroeg in de avond door een lege winkelstraat in het Engelse Winchester spotte ik hem al van verre: een daklozenkrantverkoper. Ik deed wat ik altijd doe, vriendelijk knikken en doorlopen. Mijn man bleef staan en begon in zijn portemonnee te zoeken naar Engels kleingeld tussen de euromunten. Hij is niet alleen meer begaan dan ik met bedelaars en collectanten, hij is ook altijd in voor gesprekjes met mensen in vreemde streken. Dit tot ergernis en ongeduld van de kinderen vroeger, die zich schaamden als hij weer eens een straatartiest op een toeristenplein het hemd van het lijf vroeg. ‘Wat kan het boeien?’ mopperden ze, maar ik erger me niet, want hey, het is zijn vak om dingen te weten te komen van onbekenden.

Het ging slecht met de daklozenkrantbusiness, meldde hij even later (ik was doorgeslenterd en bekeek ongeïnspireerde etalages), de verkoper die voorheen dagelijks tientallen kranten aan de man bracht, sleet er de laatste tijd nog geen vijf per dag – passanten hebben geen contant geld meer op zak, alleen nog maar pinpasjes en creditcards. Zelf had hij ook niet genoeg munten voor de transactie, maar de verkoper had geen wisselgeld voor een bankbiljet en had het krantje voor driekwart van de prijs meegegeven, waarschijnlijk uit dankbaarheid voor het kunnen vertellen van zijn levensverhaal. Eigenlijk wilde mijn man wat kleingeld uit mijn portemonnee om weer terug te lopen en zijn schuld te voldoen, maar inmiddels had ik genoeg van het oponthoud. ‘Zo is het wel weer mooi geweest,’ zei ik, ‘laten we een restaurant zoeken.’Wij geven duidelijk een totaal andere invulling aan de waarde filantropie. Ik doe ook wel aan liefdadigheid, maar afstandelijk door geld over te maken aan goede doelen, waar ik eerst over heb nagedacht. Ik heb geen zin om oog-in-oog te staan met collectebussen en geplastificeerde identiteitskaarten ten behoeve van mistige zieligheid en laat mijn man de zaak aan de deur afhandelen, als de bel gaat omstreeks etenstijd (hij geeft altijd wat, ik bijna nooit). Mijn man is van de momentaan persoonlijke richting, ik meer van de abstracte aanpak. Hij is aardig voor de onbekende, behoeftige medemens, ik ben betrekkelijk onaangedaan of regelrecht onverschillig.

Onverzoenlijke conflicten komen niet voort uit verschillen in belangen of waarden, maar uit miskenning van de ander als persoon.

In het interessante NRC-zomeravondgesprek tussen hoogleraar sociale psychologie Naomi Ellemers en Rijdende Rechter John Reid ging het over wat er aan de wortel ligt van conflicten tussen mensen. Op het oog is er sprake van strijdige belangen, waarover onderhandeld kan worden en waar een rechter een uitspraak over kan doen, maar het echte probleem ligt meestal dieper en heeft volgens Ellemers met waarden te maken, die bij iemands identiteit horen. Voorbeeld: twee mensen maken vakantieplannen, de een wil vliegen naar de zon en de ander verzet zich tegen vliegreizen omdat hij de planeet wil sparen. Onderliggende boodschap van de milieuadept: wie in het vliegtuig stapt is moreel slecht bezig. Dat is inderdaad een aanval op de ander z’n integriteit. Tegelijk is zo’n gesprek tussen goede bekenden toch niet helemaal voorstelbaar. Meestal weet je wel globaal hoe de ander in elkaar zit, voordat je samen vakantieplannen maakt. Gemeenschappelijke opvattingen zijn ontegenzeggelijk een voorwaarde in vriendschap en liefde, maar ‘het goede’ of ‘het rechtvaardige’ kan op duizend verschillende manieren worden ingevuld en doorgaans zie ik het niet als een persoonlijke aanval als iemand pakweg veganisme propageert, al was het maar omdat ik die specifieke manier van een goed mens zijn niet zo belangrijk vind.

Onverzoenlijke conflicten komen niet voort uit verschillen in belangen of waarden, maar uit miskenning van de ander als persoon, als iemand die ertoe doet. Het ligt altijd aan de relatie zelf, waarin iets kapot is gegaan, nooit aan de variabele inhoud van de ruzies. Mijn man deelt kleingeld uit, ik niet. Gelukkig hechten we er niet veel betekenis aan. Het krantje bleef ongelezen.