Niet lang nadat het bedrog van Diederik Stapel aan het licht was gekomen (2011), begonnen sociaal-psychologen op initiatief van Daniel Kahneman met een klus die je kunt omschrijven als de grote zuivering: het repliceren van experimenten die tot dan toe als onwrikbaar waar golden. Als plausibele resultaten uit de lucht geplukt bleken te zijn, hoe robuust is sociaal-psychologisch onderzoek dan eigenlijk in het algemeen? Door middel van herhaling zouden de oorspronkelijke resultaten bevestigd moeten worden.

Recent slachtoffer in deze zuiveringsoperatie is het beroemde ‘pen tussen de tanden’-experiment van Fritz Strack (1988). Dit onderzoek liet zien dat proefpersonen die geïnstrueerd waren om een pen tussen hun tanden te klemmen een serie cartoons van Gary Larson een stuk leuker vonden dan proefpersonen met een pen tussen hun lippen of helemaal zonder pen. De reden hiervoor, aldus de onderzoekers, was dat de vastgeklemde pen de proefpersonen tot een lach dwong, waarna ze de cartoons onbewust grappiger vonden. Een oud ideetje, al van Darwin, dat de gemoedstoestand het lichaam volgt en niet andersom. Een slim experiment, een alleszins plausibel verband, maar het effect werd in de replicatie niet opnieuw gevonden.

Als mogelijke reden voor het mislukken van het herhaalonderzoek werd geopperd dat de cartoons van Larson door de huidige generatie proefpersonen (studenten) niet meer zo leuk werden gevonden als in 1988, oftewel de cartoons waren gedateerd. Dit betwijfel ik, want ik bezit een mok (pennen erin) met een cartoon van Larson, voorstellende drie dinosaurussen die heimelijk sigaretjes aan het roken zijn, een geeft een ander een vuurtje, met als onderschrift: The real reason dinosaurs became extinct. Dertig jaar later vind ik dit nog steeds behoorlijk grappig.

Het zwakke punt van Stracks onderzoeksopzet is de afgedwongen lach. Als je een pen tussen je tanden klemt, krijg je geen lach maar een vertrokken mond die nog het meest lijkt op de macabere grijnslach van een doodshoofd. Zo’n soort grijns herinner ik me van hoofdredacteuren van de oude stempel die met een sigaar tussen hun tanden en een rood potlood in hun hand teksten van zenuwachtige beginnende journalisten zaten door te nemen. En het was echt niet zo dat de hoofdredacteur met sigaar welwillender reageerde dan zonder sigaar. Dat het verband tussen een kunstmatig geïnduceerde grijnslach en een opgewekt gemoed, althans openstaan voor humor, niet opnieuw werd gevonden kan me niet verbazen. Het gaat om kleine manipulaties, kleine effecten, veel toeval. Nu eens wordt zo’n effect aangetroffen, de volgende keer niet.

Falend herhaalonderzoek zegt niets ten kwade over het fundament van de sociale psychologie zelf.

Exit Strack dus maar? Niet zo snel! Falend herhaalonderzoek zegt niets ten kwade over het fundament van de sociale psychologie zelf dat neerkomt op ‘je gedrag en je gevoelens komen niet noodzakelijk voort uit je zogeheten authentieke zelf’. Er zijn andere factoren in het geding, in de eerste plaats andere mensen en in de tweede plaats de rol die je jezelf aanmeet of laat aanmeten. Mensen die een cabaretvoorstelling in een zaal bezoeken vinden die cabaretier vaak veel grappiger dan mensen die de voorstelling op tv bekijken. Als iedereen om je heen zit te gieren, lach je vanzelf mee, maar in je eentje voor de tv komt het zelden van hardop lachen.

Wat ook werkt is doen alsof. Het is heel goed mogelijk op een feestje om een chagrijnige stemming weg te pleisteren onder de rol van opgewekte deelnemer compleet met valse glimlachjes en zogenaamde belangstelling en er vervolgens echt plezier in te krijgen. Eerst speel je alleen maar de rol van stoere politieagent of bokkige hangjongere en na enige oefening bén je het. Het is lastig om die sociaal-psychologische principes in nette, toetsbare (en repliceerbare!) experimenten te vatten, omdat mensen zich onvoorspelbaar blijven gedragen, maar met de theoretische uitgangspunten is niets mis.

Overigens vind ik dat Stapel lang genoeg in the doghouse heeft gezeten en nodig weer aan het werk moet.

‘Pleur op!’ was het wel heel onparlementaire commentaar van Rutte in Zomergasten na een fragment met woedende Turks-Nederlandse demonstranten die een verslaggever het werken onmogelijk maakten. Oftewel: rot op naar je eigen land! Je kunt je afvragen of de premier hier zijn boekje niet te buiten ging – de demonstranten waren immers ‘gewoon Nederlanders’ en een uitzinnige hooligan kun je ook niet tot persona non grata verklaren en verbaal het land uit trappen. Toch is er een verschil tussen deze twee groepen, namelijk het dubbele paspoort, dat hoe je het ook wendt of keert tot een ander soort burgerschap leidt. Mensen met een dubbel paspoort kunnen wel degelijk switchen van land, als het ene hun niet bevalt. Het dubbele paspoort geeft een dubbele loyaliteit en daarmee een dubbelzinnige status aan het burgerschap.

Loyaliteit aan het land waar je toevallig bent geboren is geen populaire notie in kosmopolitische kringen, waar überhaupt het idee van de natiestaat als reactionair wordt beschouwd en open grenzen en vrij verkeer van mensen worden gepropageerd. Zelf had ik ook geen probleem met dubbele paspoorten, sterker, mijn eigen dochter heeft naast de Nederlandse ook de Amerikaanse nationaliteit vanwege het simpele feit dat ze daar geboren is. Handig voor als ze daar zou willen studeren of werken. Leuk dat ze op afstand kan meedoen aan de presidentsverkiezingen. En, had ik in mijn achterhoofd, mocht op een gegeven moment in Europa de pleuris uitbreken, kan ze zich moeiteloos in Amerika vestigen en vervolgens de rest van de familie binnenhalen.

Het was heel dom van mij om te denken dat het bezit van een Amerikaans paspoort louter voordelen zou opleveren.

Dit scenario zou nog steeds geëffectueerd kunnen worden, maar er staan ook aanzienlijke nadelen tegenover: belasting betalen boven een niet eens zo extreem hoge inkomensgrens en heel veel belasting betalen over erfenissen en vermogens. Dit alles los van de belasting die een dubbel-paspoorthouder toch al betaalt in het land waar hij/zij woonachtig is. Deze wetgeving is vooral bedoeld om rijke Amerikanen die zichzelf en hun geld in het buitenland hebben geparkeerd aan hun verplichtingen te laten voldoen, maar de fiscus maakt geen onderscheid tussen deze groep belastingontduikers en de mensen die alleen maar daar geboren zijn en verder nooit iets met dat land te maken hebben gehad. Oké, als je geen bemoeienis wil, kun je kiezen om het Amerikaanse staatsburgerschap op te geven, maar dat kost ook geld! Vervelend allemaal, maar het was om te beginnen heel dom van mij om te denken dat het bezit van een Amerikaans paspoort louter voordelen zou opleveren. Elke staat kent zijn burgers plichten toe.

In Nederland beschikken zo’n anderhalf miljoen mensen over een dubbel paspoort. Degenen die uit Marokko afkomstig zijn kunnen dat niet eens opgeven, al zouden ze willen. De Marokkaanse overheid decreteert dat elke burger en zijn of haar kinderen (en daar weer de kinderen van) tot in eeuwigheid Marokkaans blijft. Over demografisch imperialisme gesproken. Van een Turks paspoort kun je in theorie iets makkelijker af, maar dat kost ook weer geld. Bovendien is elke mannelijke Turkse paspoorthouder tot z’n 45ste dienstplichtig, een militaire dienstplicht die afkoopbaar is voor tienduizend euro. Zo wordt de Turkse staatskas gespekt door in het buitenland woonachtige paspoorthouders, alweer tot in lengte van dagen.

Het is niet zo vreemd dat Marokkaanse en Turkse Nederlanders loyaliteit blijven houden met hun land van oorsprong, zolang die landen zich blijven bemoeien met hun geëmigreerde burgers. In Europa overwegen sommige landen om de dienstplicht te herinvoeren. Ook CDA-leider Buma lijkt dit een goed plan, zowel voor jongens als meisjes. Als dit ervan komt (voorlopig wordt het idee alleen maar weggelachen), dan zijn Turks-Nederlanders helemaal de klos. Moeten ze twee keer opdraven of betalen. Het zou de kwestie van de dubbele paspoorten extra op scherp zetten. In een vermeend kosmopolitische wereld wordt het begrip natiestaat met de bijbehorende rechten en plichten alleen maar pregnanter.

Onder jonge vrouwen heerst pilmoeheid, lees ik met enige regelmaat. Ze hebben er genoeg van om zichzelf hormonen toe te dienen, ze voelen zichzelf een slaaf van de farmaceutische industrie, ze hebben last van bijwerkingen, ze willen terug naar hun natuurlijke staat. Een paar maanden geleden deed Bregje Hofstede in de Correspondent verslag van wat er gebeurde, toen ze ermee stopte: van eens in de twee maanden een orgasme tot tien keer per week. Vorige week was het in de Volkskrant de beurt van Angela Wals. Ze schreef dat ze rondom de ovulatie, die ze sinds ze met de pil was opgehouden altijd voelde, ‘zin kreeg om een willekeurige man met baard en tatoeages van straat te trekken.’

Blijkbaar vormt een maandelijks opvlammend, aspecifiek libido, culminerend in een waterval van orgasmes, een niet te onderschatten onderdeel van de natuurlijke staat van de vrouw. En er was meer: Wals’ gedachten werden helderder, emoties kleurrijker, hogere pieken, diepere dalen. Tjonge, ik heb wel veel gemist tijdens mijn jarenlange pilgebruik. Hoewel ik me van de tijd daarvoor en de tijd daarna – vruchtbaarheid in beide periodes prima op peil – niet kan herinneren ooit de aanvechting gehad te hebben om een onbekende baardmans naar mijn hol te slepen, laat staan een met tatoeages.

Mijn libido moet er van stonde af aan vrij bleekjes uit hebben gezien. Vandaar natuurlijk dat ik nooit enig verschil bij mezelf heb opgemerkt met de pil wel of niet slikken. Geen bijwerkingen, geen gewichtstoename, geen vermindering van vrouwenkwaaltjes (die ik toch al niet had), geen stemmingsschommelingen, alleen maar de verheugende zekerheid om niet ongewenst zwanger te worden in tijden van recreatieve promiscuïteit. Iets om de medische wetenschap ten diepste dankbaar voor te zijn.

Voor de beschikbaarheid van de pil wás er nauwelijks sprake van een vrouwelijk libido.

Ik wil bovengenoemde vrouwen hun ervaringen zeker niet betwisten, de vrouwelijke lustbeleving komt in vele soorten en maten, er is geen one size fits all. Toch lijkt het me sterk dat de meeste vrouwen de werking van de pil zouden ervaren als een brute kluistering van hun libido. Als dat een grootschalig fenomeen was, hadden er toen de seksuele revolutie op stoom was gekomen in de jaren zeventig wel meer ontevreden vrouwen getuigenissen in die richting afgelegd. Maar voor de beschikbaarheid van de pil wás er nauwelijks sprake van een vrouwelijk libido, domweg omdat het geen kans kreeg zich te ontwikkelen.

Zodra meisjes seksueel ontwaakten, kwamen er jongens en mannen op hen af die iets met hen wilden. Het was de taak van de meisjes om het andere geslacht af te weren en omdat ze daarin niet vertrouwd konden worden, onderwierpen ouders hun dochters aan een streng regime van niet over straat slieren, feestjes alleen onder supervisie van volwassenen en op tijd thuiskomen. Het enige doel van deze ophok-routine was het voorkomen van zwangerschap. Wanneer een meisje erin slaagde om zich aan ouderlijke controle te onttrekken, en natuurlijk waren velen daar inventief genoeg voor, zweefde haar vruchtbaarheid boven de ontmoeting als een mentale krokodil die alleen maar z’n kaken hoefde dicht te klappen. Geen omstandigheden om met alle remmen los je pas ontdekte libido te verkennen.

Onvermijdelijk liep dit mis met een ongewenste zwangerschap, een shotgun marriage en het ergste van alles: blijven hangen aan de eerste de beste oftewel de verkeerde. Eenmaal zwanger was het snel gedaan met het nauwelijks ontkiemde libido en de sleur van het huwelijk plus de vele daaropvolgende zwangerschappen leidde alleen maar tot verdere atrofiëring ervan. De enige uitweg, het nemen van een minnaar, was nog riskanter dan de oorspronkelijke overmoed van een tienermeisje om aan onbeschermde seks te doen.

Na een paar maanden temperatuur-methode bij wijze van anti-conceptie zat Angela Wals met behoud van libido in de abortuskliniek. De pil kan niet genoeg worden geprezen.