Aspirine werkt. Geen twijfel over mogelijk. Het bijzondere van aspirine is dat het werkzame bestanddeel salicylzuur al lang bekend was voordat de farmaceutische industrie het synthetiseerde in het bekende witte pilletje. Reeds de oude Grieken (of misschien wel de oude Babyloniërs) kauwden bij hevige hoofd- of kiespijn op een stuk wilgenschors om de pijn te dempen. Wilgenschors bevat salicylzuur. Het is nauwelijks voorstelbaar hoe men daar duizenden jaren geleden achter is gekomen. Aan zo’n ontdekking moet heel veel trial and error vooraf zijn gegaan. Stel een man van 3000 v. Chr. met stevige hoofdpijn heeft de keus uit de schors van een berk, een eik, een beuk, een dennenboom, plus tal van andere bosschages om maar te zwijgen van alles wat er nog meer groeit en bloeit in de omgeving. Hoe lang duurt het voordat hij merkt dat het de wilg is die echt helpt?

Niet alleen moet hij uit honderden gewassen iets selecteren dat tegen een bepaald ongerief werkzaam is (met vermijding van het gevaarlijke, giftige spul), er ligt ook een gigantisch placebo-gevaar op de loer. De meeste kruiden, plantenextracten, paddenstoelen, wortelsapjes en dergelijke zullen niet heel veel geneeskracht of pijnstillingspotentie vertonen, maar als ze worden toegediend door een deskundige medicijnman/ kruidenvrouw, ondervinden patiënten er vaak wel degelijk baat bij.

Het placebo-effect is een mysterieus verschijnsel dat de medische wetenschap op de een of andere manier belemmert om een echte wetenschap te worden. Overal waar sprake is van medisch handelen doen zich ongrijpbare placebo-effecten voor, waardoor de werkzaamheid van een bepaald medicijn nooit exact is vast te stellen. Alleen al het feit dat een arts zich buigt over de klachten van een patiënt en een remedie voorschrijft heeft een heilzame werking. Om het placebo-effect te beheersen en de zuivere werking van een geneesmiddel te kunnen bepalen is het dubbelblind gerandomiseerd onderzoek ontwikkeld. Hiermee zijn bijvoorbeeld homeopathische geneesmiddelen ontmaskerd als ‘niet werkzaam’, hetgeen tal van gelovers in homeopathie er verder niet van weerhoudt deze onzinmedicatie te gebruiken én er baat bij te ondervinden. Placebo’s schijnen trouwens ook bij honden te werken, dus het effect kan niet alleen worden teruggevoerd op psychologie.

Ingewikkelder dan bij lichamelijke ziektes ligt het bij psychische aandoeningen. Depressie is uiterst vatbaar voor placebo-effecten. Het effectiviteitsonderzoek naar werkzame antidepressiva wordt op hinderlijke wijze doorkruist door placebo-responsen van patiënten. Uit tal van onderzoeken blijkt keer op keer dat nieuwe generaties antidepressiva (prozac-varianten) ongeveer een derde van de onderzochte patiënten baat geeft, terwijl 25 procent van de patiënten die een placebo krijgen ook opknapt. Het verschil tussen een derde en een kwart bedraagt slechts tien procent, wat overigens genoeg is om als werkzaam medicijn door de ballotage heen te komen. Wel geeft het te denken over de werkzaamheid als zodanig.

Vooralsnog vallen prozac en zijn derivaten onder de afdeling mumbo jumbo.

Recent onderzoek geeft een nog somberder beeld. De psycholoog Irving Kirsch beschrijft in zijn boek The Emperor’s New Drugs de werking van ‘zware’ placebo’s, dat wil zeggen: mét bijwerkingen. Als antidepressiva in een dubbelblind onderzoek niet met inerte placebo’s (kalkpilletjes) worden vergeleken, maar met zware placebo’s (bijvoorbeeld tranquillizers of opiaten) die een droge mond, misselijkheid of tintelingen geven, dan blijken die zware placebo’s even effectief als antidepressiva. Depressieve patiënten reageren op de bijwerkingen, concluderen dat ze het ‘echte’ medicijn hebben gekregen, en voelen zich beter!

Het zou nog wel eens heel lang kunnen duren, voordat de medische wetenschap qua remedie voor depressie het equivalent van de wilgenschors voor hoofdpijn heeft gevonden. Vooralsnog vallen prozac en zijn derivaten onder de afdeling mumbo jumbo. Gelukkig helpt die in 25 procent van de gevallen.

De Algemene Vergadering van de Verenigde Naties heeft onlangs een bijzondere resolutie aangenomen: voortaan moeten de lidstaten geluk en welzijn centraal stellen bij het bepalen van hun beleid, omdat ‘gelukkig zijn een fundamenteel doel is van ieder mens’. De ontdekking van geluk als ultieme drijfveer van de mens heeft als consequentie dat de VN afstand neemt van het begrip economische groei, dat kennelijk voorheen het belangrijkste doel was. Liever gelukkige mensen dan rijke mensen, zo kun je de nieuwe VN-missie samenvatten.

Healing, innerlijke rijkdom, geluk – het is allemaal een pot nat.

Het is toch niet te geloven. Het hoogste orgaan van de wereld (nou ja, zo veel macht heeft de VN niet, maar vooruit: een van de belangrijkste forums ter wereld) ontpopt zich als een pastoraal-therapeutisch vergaderclubje dat als het eerste het beste spirituele genootschap of wicca-kring de wazige notie geluk omarmt. Healing, innerlijke rijkdom, geluk – het is allemaal een pot nat. De beproefde wijsheid ‘geld maakt niet gelukkig’ gaat niet voor niets al millennia lang mee, maar als resultaat van intensieve besprekingen tussen vertegenwoordigers van 193 landen is deze eye-opener misschien toch wat magertjes.

Dat de VN het serieus meent blijkt uit het voornemen om niet meer zo zwaar te tillen aan het bruto nationaal product, maar het bruto nationaal geluk als graadmeter te gebruiken. Deze index werd ontwikkeld door onze eigen emeritus geluksprofessor Ruut Veenhoven die al meer dan veertig jaar onderzoek doet naar de sociale condities voor menselijk geluk. Hij stelde vast (en met hem nog tal van andere sociaal-psychologen en economen) dat er geen lineair verband bestaat tussen geld en geluk. Als iemand platzak is, maakt geld gelukkig, maar vanaf een bepaald welvaartsniveau leidt meer geld niet tot meer geluk. Dan worden andere zaken belangrijker, zoals gezondheid, vrijheid, onderwijs, mensenrechten enzovoort.

Natuurlijk is dit waar. Het is zelfs zo’n dooddoener dat je er niet eens wetenschappelijk onderzoek naar hoeft te doen. Zoals je ook niet hoeft te onderzoeken dat een hongerig persoon heel blij is met een hamburger, nog blijer met drie hamburgers, maar niet in extase raakt van tien hamburgers voor z’n neus (zeker niet als ie geen ijskast heeft om ze in te bewaren). Boven een bepaald comfortminimum draagt extra rijkdom niet meer bij aan het geluksniveau. Dit geldt voor individuen en op het niveau van landen zal het effect ongetwijfeld ook optreden. Het geluksniveau van Nederland is sinds veertig jaar niet gestegen, terwijl de collectieve welvaart wel is toegenomen. Toch kan de stelling niet straffeloos worden omgedraaid, zo van: we zijn zo gelukkig met ons allen, er kan wel wat welvaart af. Oftewel: we hebben geen economische groei meer nodig.

Economische groei betekent zoveel meer dan alleen extra materie en consumptie. Het staat ook voor bedrijvigheid, dynamiek, ontwikkeling, toekomstperspectief en bovenal: kansen voor individuen om ergens naar te streven. Een land zonder economische groei is een land dat geplaagd wordt door werkloosheid en daardoor stagneert of zelfs achteruit kachelt. Jongeren die geen werk kunnen vinden, niet in loondienst en niet bij de overheid, en die geen startkapitaal kunnen lenen om een eigen bedrijf te beginnen, bevinden zich in een uitzichtloze positie. Als er één klinkklaar recept voor individueel en collectief ongeluk bestaat, dan is het wel het gevoel geen kant op te kunnen. Waaruit je kunt afleiden dat vrijheid belangrijker is dan geluk.

De Amerikaanse Founding Fathers hadden dit goed begrepen door in hun onafhankelijkheidsverklaring life, liberty and the pursuit of happiness als onvervreemdbaar recht te garanderen. Geen woord hierin over de staat die zich moest toeleggen op maximalisatie van het bruto nationaal geluk. Het najagen van geluk kon gerust aan de burger zelf worden overgelaten. De staat dient zich te beperken tot het creëren van randvoorwaarden en zonder economische groei valt gans het raderwerk stil.