Het is weer de maand van de filosofie en dit jaar is zowaar ‘de ziel’ tot thema uitgeroepen. De ziel die al enige tijd een marginaal bestaan leidde in het domein van religie en spiritualiteit leek met de opkomst van het ‘wij zijn ons brein’ denken helemaal de genadeklap te hebben gekregen, maar gelukkig heeft een filosofencomité ingegrepen en de ziel geagendeerd voordat het te laat is. De hele maand april kunnen belangstellenden gezellige avondjes bezoeken (met als hoogtepunt de Nacht van de filosofie), waar van gedachten gewisseld zal worden over de ziel, en of die wel bestaat en zo nee waarom niet.

De discussie kan bij voorbaat als oeverloos en vruchteloos worden gekenschetst. Toch is het onderwerp een verademing vergeleken bij het uitzichtloze materialisme dat de breinmaffia te bieden heeft. De ziel mag dan niet wetenschappelijk aantoonbaar zijn, een mens wil er toch ook weer niet van worden beschuldigd geen ziel te hebben. Een zielloos persoon is iemand met wie je liever niets te maken wilt hebben: saai, vervelend, doods, een zwart gat.

De ziel is een abstractie die, zoals dat gaat bij abstracties, op tal van manieren kan worden ingevuld. De belangrijkste associatie is die met leven, adem of ademtocht. In religieus perspectief wordt daar ook nog de notie van onvergankelijkheid aan vastgekoppeld. Het idee van een onstoffelijke en onsterfelijke ziel die na de dood de behuizing van het lichaam verlaat om ergens rond te zweven heeft zo’n groot wensdroomgehalte dat je het makkelijk terzijde kunt schuiven als volstrekt ridicuul. Maar dat het hiernamaals, waarin rekeningen worden vereffend en lijden niet vergeefs zal blijken, een illusoir concept is hoeft nog niet te betekenen dat de ziel zelf ook niet bestaat.

Behalve met het leven als zodanig wordt de ziel geassocieerd met de essentie van een persoon. Ook dit is glibberig en mistig terrein. Het is even ondoenlijk om het wezenlijke van iemand onder woorden te brengen als om de ziel te vangen met een meetinstrument. Een aardig gedachtenexperiment hiervoor is het volgende: maak een lijst van woorden en begrippen die je persoonlijkheid beschrijven. Hoe meer, hoe beter. Kijk er een tijdje naar en schrap vervolgens een voor een de niet-essentiële kenmerken die gemist kunnen worden. Dit is niet moeilijk. Hoe belangrijk is het nu eigenlijk dat je van fietsen houdt, veertig-plus bent, vpro-lid, aardrijkskundeleraar en 287 facebookvrienden hebt? Uiteindelijk blijft er maar een onschrapbaar element over: dat je een mens bent.

Aan het idee van de ziel als essentie kleeft trouwens een geniepig kitschrandje dat te betrappen valt wanneer ziel als woordversterking wordt gebruikt. De uitdrukking ‘Hij is zielsgelukkig met…’ zal nooit gevolgd worden door ‘zijn peperdure penthouse’ maar altijd door ‘zijn eenvoudige hutje op de hei.’ Als een vrouw zegt: ‘Ik houd zielsveel van hem, …’ geeft zij de indruk van opofferende liefde door roeien en ruiten, het soort liefde dat gebukt gaat onder huiselijk geweld. Het voorvoegsel ‘ziels’ duidt op morele superioriteit en op een verheerlijking van de eenvoudigen der geest.

De ziel is eigenlijk net zoiets als Sinterklaas, van wie ook wordt beweerd dat hij niet bestaat.

Het gebrek aan tastbaarheid en de associaties met spirituele kitsch doen verder geen afbreuk aan het bestaan van de ziel als kortst mogelijke samenvatting voor iemands uniekheid. De ziel is eigenlijk net zoiets als Sinterklaas, van wie ook wordt beweerd dat hij niet bestaat. Maar kinderen, ouders, detailhandelaren weten wel beter: hij komt elk jaar weer en begin december kun je hem overal zien. Natuurlijk bestaat Sinterklaas! Dat is geen geloofs- maar een kalenderkwestie.

Neurowetenschappers maken hersenscans en moleculair biologen ontrafelen het genoom. Maar uit de miljoenen sequenties CGTA die nijver worden geanalyseerd valt niets essentieels te destilleren, wat meer licht zal werpen op het raadsel van de mens. Dan kunnen we het net zo goed over de ziel hebben – dat geeft in ieder geval boeiender gespreksstof.

Hoe belangrijk is het om blind te kunnen tikken met tien vingers? Hoewel ik al meer dan dertig jaar mijn geld verdien met tikken, gebruik ik daarbij maar twee vingers, de rechter middelvinger en de linker wijsvinger om precies te zijn. Weliswaar heb ik op de middelbare school een typecursus gevolgd en zelfs een typediploma gehaald, maar de vaardigheid beklijfde niet. Met genoemde voorkeursvingers kon ik meer kracht uitoefenen op de toetsen van de typemachine en het tikken ging sneller op mijn eigen houtje-touwtje-manier dan wanneer ik de regels van de kunst toepaste.

Vanzelfsprekend zit er een grens aan die snelheid. Een volleerd Schoevers-secretaresse zal met gemak vijfhonderd aanslagen per minuut halen, waar ik op honderd blijf steken. Anderzijds heb ik die snelheid helemaal niet nodig, omdat er geen haast achter mijn werk zit. Ik tik eens een zinnetje en denk na. Soms tik ik drie zinnen achter elkaar en denk dan weer een poosje na. Het is in ieder geval nog nooit voorgekomen dat mijn gedachten zo snel gingen, dat mijn twee tikkende vingers het niet konden bijhouden. So much voor het nut van met tien vingers blind.

In de toekomst zal dat allemaal anders gaan. Maurice de Hond is van plan een nieuw soort basisschool op te richten (hij heeft zelfs al een naam: de Steve Jobs school), waarin de iPad het belangrijkste leermiddel zal zijn. Volgens hem is de huidige opzet van de basisschool, waar kinderen leren schrijven met pen op papier en leren lezen uit boekjes, hopeloos ouderwets gezien het feit dat zijn dochtertje van drie al vanaf dat ze twee maanden oud was met een iPad in de weer is. De Hond voorziet dat het arme schaap teruggeworpen zal worden in haar nu reeds tomeloze ontwikkeling, wanneer zij aan het gangbare regime van kleien, knippen en lettertjes schrijven wordt blootgesteld. In plaats daarvan beveelt hij de electronische leeromgeving aan. Waarom zou een kind moeizaam leren schrijven, als het in diezelfde tijd kan leren om blind met tien vingers te typen, gaf hij als voorbeeld. Er schrijft toch nooit iemand meer met een pen.

Het toekomstbeeld deed me denken aan een Youtube-filmpje dat ik eens zag, waarop een kleuter met groeiende ergernis over de omslag van een tijdschrift aan het vegen was, als ware het een scherm van een electronisch gadget. Deksels, waar zit hier de interactiviteit? leek het kind zich af te vragen.

Mogelijk heeft De Hond een punt. Schrijven als fysieke handeling is onmiskenbaar op z’n retour. Jongeren zijn het fenomeen handschrift zo ontwend dat ze de kunstige schoonschriften van 60-plussers vaak niet eens meer kunnen lezen. Een handschrift dat te veel afwijkt van comic sans serif wordt al snel een geheimschrift. Als de electronische drukletter de standaard vormt voor het produceren en lezen van teksten, heeft het nauwelijks nog nut om kinderen te leren schrijven. Sinds er overal industrieel vervaardigd serviesgoed verkrijgbaar is, bestaat er ook geen noodzaak meer om de techniek van het potten bakken te onderwijzen.

Waarom zou je leren hoofdrekenen, wanneer je ook drie maal zeventien kunt intoetsen op je iPhone?

Toch kleven er nadelen aan het steeds verder outsourcen van fysieke vaardigheden. Het leven wordt er bloedeloos en armetierig van. Bij De Wereld Draait Door demonstreerde het dochtertje van De Hond een spelletje met een digitaal poppenhuis op de iPad: weer het bekende geveeg over het scherm, in dit geval met figuren in een entourage. Niet om aan te zien zo armoedig, vergeleken met een kind dat eigenhandig poppetjes manipuleert en daar verhaaltjes omheen spint.

Waarom zou je leren schrijven, als je toch alleen maar tikt? Waarom zou je leren hoofdrekenen, wanneer je ook drie maal zeventien kunt intoetsen op je iPhone? Waarom zou je hoofdsteden leren, als google ze paraat heeft? Waarom zou je in het echt tekenen en verven, als dat zonder geknoei op je iPad kan? Misschien om nog een klein beetje zelfredzaamheid en onafhankelijkheid over te houden? Ach welnee, moderne kinderen hebben dat niet meer nodig.