Echtparen op stap mogen graag het spelletje ‘Wat zijn dat voor mensen?’ spelen. De ontbijtzaal van een hotel tijdens vakanties is er heel geschikt voor vanwege dagelijks terugkerende figuranten, maar het kan in elk willekeurig restaurant. Het spel draait om mensen aan belendende tafeltjes en om de vraag in wat voor verhouding die tot elkaar staan. ‘Die knar heeft een drankprobleem,’ opent de man tegen z’n vrouw, ‘rood dooraderde aardappelneus links achter je, niet meteen kijken.’
‘Nou en of,’ zegt de vrouw, terwijl ze haar schoudertas die aan de stoelleuning hangt tersluiks naar achteren schikt, ‘daar is heel wat whisky doorheen gegaan, van die coupe rose komt-ie nooit meer af.’
‘Tweede huwelijk,’ oppert de man.
‘Zou je denken? Zo groot is het leeftijdsverschil niet. Die vrouw ziet er patent uit – daarom denk je dat ze jonger is. Ze heeft jarenlang de binnendienst opgeknapt en van zijn geld dure kleren gekocht. Bankier in ruste, schaapjes op het droge.’
‘Zou kunnen,’ zegt de man, ‘saai stel, maar wat denk je van dat drietal op tien over elf?’
‘Middelbaar echtpaar met volwassen zoon. Die zoon heeft een baantje in de ICT en zit in zijn vrijetijd alleen maar te gamen in het geblokte overhemd dat-ie nu ook aan heeft. Vrienden heeft-ie niet en ook geen vriendin, daarom namen z’n ouders hem op sleeptouw.’

En zo voort en zo verder. Wilde speculaties vliegen op gedempte toon over tafel. Maîtresses worden gespot, afkomst, sociale klasse en beroepen ingevuld, levensgeschiedenissen geconstrueerd, de temperatuur van relaties opgemeten – dit alles op grond van niet meer dan uiterlijk, houding en af en toe een flard opgevangen conversatie.

Onschuldig vermaak voor stellen die zin hebben de buitenwereld op de korrel te nemen. Door een fantasietje te bouwen rondom onwetende subjecten wordt het superioriteitsgevoel aangewakkerd en verstevigen de roddelaars hun eigen band. Voorwaarde is wel dat het stiekem gebeurt, want het is ten enenmale ongepast om zo over anderen te spreken dat die mensen in de gaten hebben dat ze onderwerp van gesprek zijn. Vandaar dat vingerwijzen naar wie dan ook, bekend of onbekend, geldt als etiquettaire doodzonde.

Met het merkbaar beroddelen of openlijk aanwijzen van iemand wordt die persoon uit de anonimiteit gelicht. Hij wordt geïnspecteerd alsof het om een bijzondere diersoort gaat en verliest daarmee zijn privacy. Begrijpelijk reageren veel mensen furieus, wanneer een onbekende zomaar foto’s van hen neemt. De smartphones, waarmee iedereen voortdurend foto’s en filmpjes maakt, vormen het technologische equivalent van wijzen en roddelen. Wanneer het opgenomen materiaal vervolgens ook nog eens op internet belandt, is er helemaal reden voor stennis over privacy. Dat is allemaal nog niks vergeleken bij de impact van het google glass, als die eenmaal op de markt komt. Het google glass dat onlangs met veel fanfare werd geïntroduceerd, ziet eruit als een diadeem en wordt als een bril gedragen. In een hoek van het gezichtsveld bevindt zich een mini-contraptie met internet, e-mail en een camera. Bediening gebeurt met de stem.

Het gadget deed me denken aan het äppärät uit Gary Shteyngarts in de nabije toekomst gesitueerde roman Super Sad True Love Story. Een äppärät (voorzien van drie sinistere umlauten) is een smartphone inclusief gezondheids- en statusmeter. Het dient als zender en ontvanger van filmbeelden en is permanent aangesloten op internet. Je kunt er iemands financiële en seksuele kracht aan aflezen. Handig!

Een google glass heeft bij lange na de potentie niet van een äppärät. Het is gewoon bedoeld als smartphone waar je je handen niet voor nodig hebt. Leuk voor mensen met een dwangmatige behoefte om hun belevenissen instant up te loaden. Maar ik denk: als er internet en een camera op zitten, dan kun je toch een willekeurige voorbijganger filmen en even zijn identiteit opzoeken door de foto’s te matchen aan bijvoorbeeld facebook-tags? Google schijnt beloofd te hebben dat het glass ongeschikt voor gezichtsherkenning zal zijn, maar een beetje nerd zal zo’n beperking makkelijk kunnen omzeilen. Sommige cafés en clubs in Amerika weigeren nu al toegang aan zogeheten glassholes. Terecht natuurlijk. Je moet er niet aan denken dat je buren in het restaurant met een google glass op hun kop jou als object nemen voor een, nu realistisch, spelletje ‘Wie is dat eigenlijk?’

De praktijk van het shotgun marriage (door ouders afgedwongen tienerhuwelijk na de ontdekking van een zwangerschap) was misschien zo gek nog niet. Dit vooral Amerikaanse fenomeen stamt uit het midden van de vorige eeuw, toen de seksuele vrijheid toenam maar betrouwbare anticonceptie nog niet algemeen beschikbaar was. Ook in Nederland lag tot eind jaren zestig de huwelijksleeftijd laag en veel van die verbintenissen vonden ongetwijfeld plaats met het pistool op de borst.

De nadelen van onder externe druk gesloten adolescentenhuwelijken zijn zonneklaar. Op die leeftijd ben je nog niet toe aan de verantwoordelijkheid voor nageslacht, er moeten opleidingen worden gevolgd en of de partners geschikt voor elkaar zijn is helemaal dubieus. Dankzij de pil kunnen deze kwesties met een gerust hart worden uitgesteld naar later in het leven. Toch zat er één voordeel aan het shotgun-huwelijk: het nageslacht wist precies waar het aan toe was met papa, mama en de rest van de familie. Het kunnen slechte huwelijken geweest zijn die vaker dan gemiddeld op de klippen liepen of, als ze in stand bleven, geen goede jeugdherinneringen opleverden, maar er werd in ieder geval de moeite genomen om de oerscène van vader, moeder, kind (allen elkaar liefhebbend) daadwerkelijk op te voeren. Dat vinden kinderen fijn.

Die archetypische triade staat onder druk. Niet alleen vanwege de hoge echtscheidingscijfers, maar ook omdat er überhaupt minder wordt getrouwd, niet shotgungewijs en ook niet op de geëigende manier. In plaats daarvan kwamen het ongehuwd samenwonen, de alleenstaande moeder en de stiefgezinnen. Ruim een derde van de kinderen tot 18 jaar leven in niet-traditionele gezinsverbanden – in Scandinavië, waar mensen nog minder van het huwelijk moeten hebben, is dat meer dan de helft. Mooi natuurlijk dat alle vooroordelen tegen alternatieve gezinsvormen zijn verdwenen, maar vaders lopen een veel grotere kans om te worden gemarginaliseerd. Binnen de gezinsdriehoek vormt de vader toch al de zwakste schakel. Sinds het kostwinnerschap geen exclusief mannelijke functie meer is, heeft een vader gewonnen aan overbodigheid. Veel moeders die uitgekeken zijn op hun relatie doen het net zo makkelijk zonder.

Gaat het om de ontbinding van een conventioneel huwelijk, dan bestaan er wettelijke regelingen die de plaats van de vader handhaven in het leven van de kinderen, zoals het vastleggen van een ouderschapsplan en een omgangsregeling. In het geval van samenwonen ontbreekt vaak helderheid over rechten en plichten. Er moeten verschillende hordes worden genomen, voordat een man erkend wordt als ‘juridisch vader met gezag’. Voor stappen als erkenning van het kind, aanvraag van ouderlijk gezag is een handtekening van de moeder nodig. Veel samenwoners denken hier van tevoren niet over na of schuiven de bureaucratische rompslomp voor zich uit, met als gevolg dat veel vaders naar hun kinderen kunnen fluiten als de relatie eenmaal is verzuurd. Zomaar een biologische vader heeft geen rechten en voor alleenstaande moeders is het helemaal makkelijk om de vader buiten beeld te houden. Als er één ding duidelijk wordt uit het onlangs verschenen boek De afwezige vader bestaat niet van Irene Zwaan, dan wel dat een ouderwets huwelijk de vader-kind-relatie veiliger stelt dan wat voor alternatief dan ook. De hele discussie over vaders die typische vaderrollen dienen te vervullen, afgezet tegen moeders die het typisch moederlijke voor hun rekening nemen, is irrelevant vergeleken met dit moeras van rechteloosheid, want het gaat niet om seksespecifiek voorbeeldgedrag – het gaat om twee ouders die alle twee op de een of andere manier aanwezig moeten zijn in het leven van het kind.

In dit verband is het een even merkwaardig als veelzeggend detail dat ouders tegenwoordig moeten kiezen of hun kinderen de achternaam van de vader of van de moeder krijgen. Eeuwenlang was de identiteit van kind gekoppeld aan zijn vader. Je kunt dat zien als een vorm van compensatie. De moeder heeft alles al: zwangerschap, baren, zogen – nooit wordt de zekerheid van het moederschap betwijfeld. Zijn naam verstrekken, waarmee hij de ouder-kindrelatie definieert en het kind in de wereld plaatst, is wel het minste wat een vader kan bijdragen en die vanzelfsprekendheid is hem ontnomen. Hij moet met zijn vrouw onderhandelen over de naam van zijn kind. Dit degradeert een vader tot tweederangs ouder en onderstreept zijn rol als schimmige figurant in de symbiose tussen moeder en kind.