‘Mannenbrein en vrouwenbrein bestaan niet’ las ik onlangs in de NRC, een kop waar ik hartelijk om moest lachen. Voor mijn geestesoog drong zich het beeld op van wetenschappers in een laboratorium, die met een vergrootglas MRI-scans bestudeerden en er maar niet in slaagden om te voorspellen of het materiaal van mannelijke of vrouwelijke oorsprong was. Dat haalt je de koekoek! Natuurlijk kun je aan een hersenfoto geen sekseverschil aflezen. Een hersenscan geeft ook geen uitsluitsel of iemand autistisch is of aan wanen lijdt, ADHD heeft, op de PvdA stemt of homoseksueel is (ondanks het homokwabje van Swaab, dat toch minder robuust schijnt te zijn dan het zich aanvankelijk liet aanzien). Uit een hersenplaatje kun je afleiden of je met een mens te maken hebt of wellicht met een labrador – veel specifieker wordt het niet.

Wie de verschillen tussen mannen en vrouwen meent te kunnen aantreffen in de anatomie van de hersenen zoekt op een omslachtige manier op de verkeerde plek. Alsof je om iemands kredietwaardigheid te beoordelen in zijn persoonlijke biografie duikt, terwijl je ook een blik op zijn banksaldo kunt werpen. Om vast te stellen of iemand man of vrouw is volstaat het om de persoon van kleding te ontdoen en doorgaans is een oogopslag al genoeg.

Wat mensen afgezien van de fysieke kenmerken tot meer of minder typische mannen en vrouwen maakt (gedragingen, houdingen, voor- en afkeuren, stijl van leven, strevingen, verlangens) zit vanzelfsprekend in de etherische inhoud van die hersenpan en niet in de anatomische structuur ervan. Een kwestie van software versus hardware. Je kunt ook zeggen: cultuur versus natuur. Hoeveel mooi gekleurde scans er ook gemaakt worden van hersencentra die wel of niet doorbloed raken in reactie op uiteenlopende stimuli, de gedachten zelf laten zich niet afbeelden.

Enfin, de conclusie van het onderzoek luidde dat iedereen in zijn hersenen een particulier mozaïek van mannelijke en vrouwelijke kenmerken heeft, waarover niets generaliserends valt op te merken. Fijn om te weten! Hoewel dit nu ook weer geen inzicht is om van achterover te vallen. De alledaagse werkelijkheid van de afgelopen vijftig jaar heeft al lang laten zien dat alle activiteiten die traditioneel aan mannen waren voorbehouden net zo goed door vrouwen kunnen worden uitgevoerd en vice versa. Niemand kijkt nog op van vrouwen in het leger of van mannen in de zorg. Dat er niet in alle sectoren en op alle niveaus sprake is van een fifty-fifty vertegenwoordiging van mannen en vrouwen kan niet meer beschouwd worden als een maatschappelijk onrecht, maar is het gevolg van individuele hersenmozaïeken die een persoon de ene of de andere kant opstuwen. Wat kan mij het schelen dat er zich onder het bagage in- en uitladend personeel op vliegvelden relatief meer mannen bevinden en onder de CEO’s van multinationals relatief minder vrouwen. Zo lang alle branches open staan voor wie zich er maar toe aangetrokken voelt, kan iedereen zijn of haar eigen niche opzoeken. En voor succes heeft niemand een garantie.

De rol spelen is hetzelfde als de rol zijn.

In het nieuwe cabaretprogramma van Erik van Muiswinkel De olieworstelaar (een puntgave voorstelling vol superieure ironie) zit een veelbetekenende scène, waarin de verteller een herinnering ophaalt aan zijn rolletje als SS-officier in Theo van Goghs film Een dagje aan het strand, toen hij begin twintig was. De rol bestond uit zoenen met een deftige vijftig-plus dame. Hoe langer het zoenen duurde, hoe sterker de animo. Tot hij dacht: ‘Wat maakt het ook eigenlijk uit, een vrouw van dertig jaar ouder, een vrouw van tien jaar jonger, een man, een dier…’ De rol spelen is hetzelfde als de rol zijn. Je hoeft alleen maar te doen alsof en de rest volgt vanzelf. Niet dat benepene. De polymorfe perversie brengt je verder. Dat lijkt me een mooie boodschap voor iedereen die zich bekneld voelt door wat voor seksestereotypen dan ook.

Op het gebied van vriendschap is het moeilijker afwijzen dan in de liefde. Seks is het onderscheidende element in deze vergelijking. Als je geen zin hebt in seks met de persoon die een verbaal of non-verbaal balletje heeft opgegooid, dan is het eenvoudig ‘nee’ en daar hoeft verder weinig aan toegelicht te worden. Het is niet leuk om iemand die avances maakt een blauwtje te laten lopen, maar het moet gebeuren, want seks uit medelijden wekt valse verwachtingen bij de tegenpartij en maakt terugtrekkende bewegingen in een later stadium alleen maar lastiger.

En hop, daar verdween hij van het toneel. Nooit meer gezien, nooit meer van gehoord.

De keren dat ik mensen voor een vrijage heb afgewezen herinner ik me op een feitelijke manier zonder schuldgevoel, zoals je een slagboom neerlaat tegen ongewenste intimiteit. Beter van niet! De ene keer dat ik ondubbelzinnig nee zei tegen iemand die solliciteerde naar vriendschap herinner ik me daarentegen als pijnlijk en beschamend (voor mezelf, niet voor die ander). Misschien verdacht ik hem van een erotische geheime agenda, hoewel ik daar in andere gevallen geen bezwaar tegen had, misschien waren er andere aspecten die me tegen stonden. Hoe dan ook, ik smoorde elke mogelijke ontwikkeling van de overigens volstrekt premature betrekking in de kiem en hop, daar verdween hij van het toneel. Nooit meer gezien, nooit meer van gehoord.

Als ik terugdenk aan dit incidentje, schaam ik me over de botheid die ik vertoond heb. Was dat wel nodig? Ik ging te werk alsof hij me een oneerbaar voorstel deed, terwijl hij niet meer had voorgesteld dan eens een hapje te eten. Gewoon zoals vrienden en soms ook vage bekenden dat voortdurend doen. Al dan niet met bijbedoelingen – dat doet er niet eens toe – het is voor de gezelligheid en vanuit een aanvangswelwillendheid om je enige tijd in een ander te verdiepen. Iemand afwijzen voor seks schuif je op het conto van ontbrekende lustgevoelens (‘sorry, maar ik heb ze niet’ met andere woorden: het ligt aan mij), terwijl iemand afwijzen voor een mogelijke vriendschap neerkomt op een afwijzing van de persoon zelf, die gewogen is en te licht bevonden.

Wat valt er te zeggen? De mededeling ‘Sorry, ik vind je niet interessant genoeg om een paar uur mee te spenderen, laat staan om bevriend mee te raken’ is een dreun die hard aankomt. Veel harder dan de mededeling dat iemand niet seksueel opgewonden van je raakt. De waarheid ‘niet interessant genoeg’ verschool ik dan ook wijselijk achter de geëigende dekmantel van ‘sorry, geen tijd, heel druk, misschien later nog eens, don’t call me, I’ll call you’, maar hard aankomen deed de boodschap evengoed. Geen tijd is geen prioriteit, dat weet iedereen.

Vriendschappen ontstaan vanzelf in gedeelde omstandigheden, omdat je elkaar voortdurend tegenkomt of bij toeval aan elkaar bent blijft hangen, zonder dat er een duidelijke grenspost is gepasseerd. De intensiteit van de vriendschap kan fluctueren, er kunnen zelfs seksepisodes in voorkomen, vriendschappen kunnen zich van de voorgrond naar de achtergrond van je leven verplaatsen en jarenlang in de ijskast vegeteren, maar er een officieel eind aan maken is (al weer in contrast met liefdesbetrekkingen) bijna ondoenlijk. In de liefde kun je zeggen: ‘Ik maak het uit, zo gaat het niet langer, ik houd het niet meer met je uit.’ Kort en krachtig dumpen en de verantwoordelijkheid ligt bij de dumper. Pijnlijk, maar conform de wetten van de liefde.

In de vriendschap staat er veel minder op het spel en gaat het alleen om het genoegen dat je aan elkaar beleeft. Ambigu, fluïde en uiteindelijk vrijblijvend omdat vrienden geen eisen aan elkaar stellen. Tenzij in reactie op verraad of andere kwaadwillendheid is het opzeggen van een vriendschap een nodeloos pijnlijke als ook aanmatigende actie. Het idee grenspost past niet in de vriendschap.