Een paar jaar geleden stond er op de grasstrook van een drukke straat in mijn buurt een enorme gouden schildpad die op zijn nek een klein mensje vervoerde met teugels in de hand. De sculptuur van Jan Fabre (onderdeel van een beeldententoonstelling door heel Amsterdam-Zuid) was een ware aanwinst voor de omgeving. Ik was niet de enige die er zo over dacht, want toen de tentoonstelling op z’n eind liep, kwam er een, helaas mislukt, buurtinitiatief om het beeld met behulp van donaties van omwonenden een permanente opstelling te bieden.

De aantrekkelijkheid van de schildpad zat niet alleen in de esthetiek van de gladde vorm en het blinkende goud, maar ook in de absurditeit van de voorstelling zelf. Je kunt er een ironische variatie op het klassieke ruiterstandbeeld in zien. Eeuwenlang dienden ruiterstandbeelden om de macht van nobele heersers over hun vurige paarden (en de rest van de wereld) te laten zien. Het figuurtje op die reuzenschildpad heeft diezelfde pose, maar bestuurt helemaal niks. De schildpad gaat zijn eigen gang als een tank van het onbewuste  en de ruiter dénkt alleen maar dat hij de zaak onder controle heeft. In aansprekende kunst is een voorstelling ook altijd iets anders dan het beeld sec.

De combinatie van esthetiek en zeggingskracht is zeldzaam in de hedendaagse beeldende kunst. Kunstwerken scoren ofwel hoog op mooiheid (en dan zit je al snel in de design- of illustratiesfeer) ofwel hoog op betekenis en symboliek (en dan stoten ze vaak af). In zijn net verschenen boek De navel van Daphne ontfermt filosoof en kunstkenner Maarten Doorman zich over het lot van de beeldende kunst. Naast beschouwingen over engagement en autonomie van kunstenaars houdt hij een provocerend pleidooi voor sluiting van het Rijksmuseum, althans verhuizing van de inhoud ervan naar het Paleis op de Dam, en het opnieuw inrichten van het gebouw met hedendaagse kunst, een soort zichzelf gedurig verversende Documenta.

Maarten Doorman weet natuurlijk als geen ander dat dit nooit zal gebeuren en dat ook niemand dat wil. Mensen gaan naar een museum voor museale ervaringen en wat er te zien is staat noodzakelijk in het teken van conservering. Het beste voorbeeld van de museale ervaring geeft Doorman zelf, als hij de Condensation Cube uit 1964 van Hans Haacke bespreekt: een glazen kubus met een plasje water erin dat verdampt door het zonlicht en vervolgens condenseert tegen de glazen wanden. Tussen het in zichzelf besloten kunstwerk en de beschouwer zit een muur, transparant weliswaar, maar toch een muur. Er komt geen zuchtje buitenlucht aan te pas.

Actuele kunst werkt met participatie.

Hedendaagse kunstbelevingen spelen zich nauwelijks in het museum af. Het overgrote deel van de bezoekers komt uitdrukkelijk naar het museum voor het verleden. Actuele kunst werkt met participatie. Mensen willen erbij betrokken zijn met meer dan alleen het oog. Los van de kwaliteit van de performances zegt de groeiende populariteit van re-enactments iets over hoe mensen met kunst willen omgaan. In Amerika worden al decennia lang veldslagen uit de Burgeroorlog nagespeeld. Ook de slag bij Waterloo werd opgevoerd met honderden figuranten. De meezing-Mattheus is inmiddels een traditie, The Passion is elk jaar in de lijdensweek een grotere happening en binnenkort wordt ook Brahms’ Ein Deutsches Requiem door een hele concertzaal vol amateurs meegezongen.

Als mensen al een hedendaagse museale ervaring willen, dan geen agressieve schilderijen of onbegrijpelijke sculpturen, maar de Magical Mystery Tour van de Beatles, live in het theater uitgevoerd door muzikanten die het geluid van de plaat exact kopiëren, compleet met de scheepsgong uit 1967. Of ze gaan naar jazz-juweeltjes luisteren in het theater, omgevormd tot jazz-club, waar ze ondergedompeld worden in de sfeer van Manhattan jaren vijftig met de bijbehorende straatbeelden op schermen geprojecteerd voor de betere totaalervaring.

De hoogtijdagen van de traditionele beeldende kunst zijn voorbij, vermoed ik, al is het eeuwig zonde dat die schildpad van Jan Fabre niet kon blijven staan bij mij om de hoek.

Stel dat er ineens sprake is van een lichting disfunctionerende stoomstrijkijzers die onder de handen van gebruikers ontploffen. Veel reacties zijn mogelijk, maar het lijkt niet erg zinnig om zo’n angstaanjagend incident aan te grijpen om een fundamentele discussie te voeren over de gevaren van elektrische apparaten in het algemeen.

Toch deed de teneur van divers links-feministisch commentaar op de massa-aanrandingen in Keulen en nog een paar andere steden mij hier sterk aan denken. De pro-vluchtelingen overtuiging komt in botsing met de veroordeling van het seksueel geweld dat heeft plaatsgevonden. De twee sentimenten zijn lastig verenigbaar, dus moet er een herformulering worden toegepast om ze toch allebei overeind te houden. Dat kan door het ene element (ontspoorde moslims) kleiner en het andere element (mannen) groter te maken in de vergelijking: wat er in Keulen gebeurde is niets bijzonders, westerse mannen zonder moslimachtergrond gaan zich ook voortdurend te buiten aan seksuele intimidatie van vrouwen zonder dat daar een haan naar kraait. Met andere woorden, wie op de golven van de hype een beschuldigende vinger uitsteekt naar vrouwvijandige kenmerken van de islam speelt de xenofobe, racistische, anti-vluchtelingen beweging in de kaart, terwijl het echte probleem ligt bij ‘mannen in het algemeen’.

De opwinding over Keulen is geen selectieve perceptie.

De bekende statistieken werden uitgeserveerd onder anderen door Renée Römkens in Trouw: een op de drie vrouwen heeft te maken gehad met seksueel geweld, vrouwen hebben sowieso meer te vrezen van (ex)partners, familie en bekenden dan van engerds die uit de bosjes tevoorschijn springen, vrouwen in openbare ruimtes en op straat worden ook door westerse mannen belaagd en geïntimideerd. Kortom de opwinding over Keulen is alleen maar selectieve perceptie.

De man als boosdoener is niet zonder grond van waarheid. In haar boek The War Against Women (1994) gaf Marilyn French een even uitputtend als deprimerend overzicht van mannelijk geweld tegen vrouwen door de eeuwen heen in alle mogelijke culturen. Lezing daarvan doet je beseffen in wat een ongelooflijke en waardevolle enclave vrouwen de afgelopen halve eeuw in het westen zich bevinden. Vergeleken bij alles wat zich eerder in de geschiedenis en elders op de wereld voordeed en voordoet leven vrouwen hier en nu in een oase van vrijheid en veiligheid. Waarin natuurlijk dingen mis gaan. Er gaan altijd dingen mis. Vrouwen worden verkracht, aangerand, te na gekomen of soms alleen maar nagefloten. Maar het maatschappelijke uitgangspunt is in orde. Vrouwen hebben gelijke rechten en dezelfde vrijheden als mannen. Dat ze een groter risico lopen op seksueel slachtofferschap dan mannen ligt niet aan tendentieuze wetten of een geborneerde cultuur, maar aan het natuurgegeven dat ze fysiek zwakker zijn. Daarom moet de overheid principieel vasthouden aan het recht van een vrouw om te gaan en staan waar en wanneer ze wil, terwijl ouders met gezond verstand hun dochter op het hart zullen drukken om ’s nachts altijd in een groepje te fietsen.

Römkens (in een interview met Margriet Oostveen in de Volkskrant) hoopt de seksueel vijandige man-vrouw-confrontaties tegen te gaan door het ‘instemmingscriterium’ in te voeren in het strafrecht. Dit houdt in dat in verkrachtingszaken het slachtoffer niet hoeft te bewijzen dat er sprake was van dwang, maar dat de verdachte moet bewijzen dat er sprake was van instemming. De bewijslast wordt omgekeerd! In plaats van aantonen dat er transgressie van de maatschappelijke orde heeft plaatsgevonden, moet er materiaal worden verzameld dat onweerlegbaar laat zien dat alles oké en normaal ging. Een onmogelijke opgave voor elke vermeende verkrachter en een absolute vrijbrief voor de vrouw van Potifar (met haar valse beschuldiging van Jozef als verkrachter).

In Keulen werd de maatschappelijke orde aangetast voor honderden slachtoffers. Dat is veel relevanter dan een strafrechtelijke tournure aanbrengen in ‘he said, she said’-zaken.