Beatrijs Ritsema

Wat me in de weken na de aanslagen van 11 september heeft getroffen in de reacties van mensen die niet direct deel uitmaken van de harde kern van het westerse gedachtengoed is de onmiskenbare ondertoon van leedvermaak. Dit bleef niet beperkt tot moslims en moslimlanden. Ook in China en verschillende landen in Afrika vonden mensen dat het geen kwaad kon als Amerika eens een toontje lager zong. Het deed me denken aan het lied ‘Political Science’ van Randy Newman die in de jaren zeventig zong: They hate us anyhow/so let’s drop the big one now. Natuurlijk beijverde iedereen zich om de aanslagen te veroordelen, natuurlijk distantieerde men zich van terrorisme in het algemeen, natuurlijk was er medeleven met de onschuldige slachtoffers. Maar daarna werden er relaties gelegd met andere vreselijke situaties elders op de wereld. Soms waren het causale verbanden (in de trant van: dat komt ervan, als Amerika Israel blijft steunen), soms ging het alleen om een globale balans van leed: er zijn wel meer brandhaarden in de wereld, nu of in het recente verleden, waar ook duizenden of honderdduizenden slachtoffers zijn gevallen. Daarbij vergeleken zijn die Twin Towers peanuts.

‘Iets kunnen verklaren’ is niet helemaal hetzelfde maar lijkt wel sterk op ‘ergens begrip voor hebben’. Het wijzen op dingen die ook erg of nog erger zijn relativeert wat er aan de hand is. Het lijkt wel of iedereen die deze terroristische acties niet onvoorwaardelijk verwerpt zich al rationaliserend en relativerend en begrip koesterend distantieert van Amerika en van het hele westen. Wie niet verontwaardigd is zit stiekem te gniffelen om de reus die onverhoeds is aangevallen en nu moord en brand schreeuwt.

Het leedvermaak hoeft niet te betekenen dat de ideeën van Bin Laden worden omhelsd, maar duidt wel op een afkeer van waar Amerika voor staat. Voor een deel komt die afkeer voort uit afgunst. De westerse cultuur moet op de rest van de wereld wel een ongelooflijk decadente indruk maken. Het westen probeert ontwikkelingshulp te exporteren en democratische beginselen, maar wat er in de beeldvorming blijft hangen zijn uitingen van de populaire cultuur die laat zien hoe iedereen zich wentelt in luxe. In ‘God’s own country’ en in de westerse dépendances puilen de supermarkten uit van exquise voedingswaren en de warenhuizen van spullen om het leven te veraangenamen. Men kan zijn geld besteden aan lichaamsverbouwing, er is aandacht voor geestelijke trauma’s en voor de problemen van minderheden. Mensen verplaatsten zich naar hartelust niet alleen binnen hun eigen land, maar over de hele wereld zonder noemenswaardige visaproblemen, want een rijke toerist is overal welkom en kan altijd weer veilig terugkeren.

Westerlingen zullen hun eigen dagelijks leven niet in termen van decadentie beschrijven, want iedereen is geneigd zijn eigen situatie te beschouwen als iets waar je minimaal recht op hebt, als een uitgangspunt waar je door hard te werken of door geluk in de loterij nog meer van kan maken. Verworvenheden als schoon drinkwater, een nauwelijks corrupte overheid, een hoge gemiddelde sterfleeftijd, zijn volkomen vanzelfsprekend. Die verschillen tussen het westen en de rest van de wereld zijn even onrechtvaardig als hardnekkig en vandaar een bron van wrok. Wanneer het slimste jongetje van de klas ook eens een keer een onvoldoende scoort, oogst hij geen medelijden. Wie maar lang genoeg succes heeft, gaat automatisch denken dat hij er recht op heeft. De pechvogels die toch al scheef tegen de eeuwige winnaar aankeken, zijn verheugder over het verlies van de sterke man dan over een eventueel eigen succes.

Het slimme van de gefortuneerde Bin Laden is dat hij diffuse onlustgevoelens een bedding geeft in de vorm van een godsdienstoorlog. Een strijd tussen godsdiensten spreekt toch wat meer tot de verbeelding dan de platvloerse tegenstelling tussen haves en have-nots. Mensen zetten hun leven eerder op het spel omwille van het paradijs of de juiste moraal dan omwille van een ijskast en ze voelen zich er nog nobeler bij ook. Rond oorlog moet een web van woorden worden geweven om de betrokkenen te enthousiasmeren. Ook president Bush schermt voortdurend met ‘God bless America’.

Eigenlijk is er geen manier waarop Amerika het goed kan doen in deze schimmige oorlog. De machtigste natie ter wereld probeert het nu met een combinatie van bommen (vergelding) en voedselpakketten (humanitaire hulp). Het zal de machtelozen alleen maar woedender maken. They hate us anyhow.

Beatrijs Ritsema

Het gezinsleven is niet meer van deze tijd. Laatst schreef een of andere Duitse pedagogische wetenschapper, van wie ik de naam vergeten ben, driekwart opiniepagina vol over dit onderwerp. Hij fulmineerde tegen ouders die hun eigen pleziertjes en ambities najoegen, terwijl ze intussen hun kinderen opborgen in crèches of naschoolse voorzieningen. Zelfs tegen een institutie als de school had hij – mistig theoretische – bezwaren en het hele stuk sloeg eigenlijk ergens nergens op, in ieder geval niet op de Nederlandse situatie.

De kinderen werden geportretteerd als de dupe van het individualisme en misschien gaat dat op voor Duitsland, maar in Nederland merk ik daar weinig van. Van nul tot achttien jaar staat het hele gezinsleven juist in dienst van het zieleheil van de kinderen. Het is ouders er alles aan gelegen om ervoor te zorgen dat hun kinderen het naar hun zin hebben. Bijna geen enkel kind zit fulltime op de crèche, er zijn nauwelijks kinderen die de hele week en alle vakanties van de naschoolse opvang gebruik maken. Moeders nemen deeltijdbaantjes (tot verdriet van staatsecretaris Verstand), vaders doen hun best met de sportclubs in het weekend, ouders zetten leraren onder druk, organiseren knalverjaardagsfeestjes en doen op alle fronten vreselijk hun best.

Ze doen er zoveel moeite voor, dat het mij weer ergert. Het is te veel, je hoeft je niet zo in bochten te wringen. Heeft Bettelheim niet ooit gezegd dat ‘a good enough parent’ voldoende is? Het ‘te veel’ is geboren uit angst. De angst om te traumatiseren wanneer je als ouder je wil oplegt, de angst om anders te zijn dan andere ouders waardoor je je kind in een uitzonderingspositie plaatst, en ook heel eenvoudig, de angst voor ruzie.

Het gezin is niet meer in staat zijn traditionele brugfunctie te vervullen tussen de kinderwereld en die der volwassenen. Bij jonge kinderen zie je dat elk aspect van hun leven gedomineerd wordt door ouders of andere volwassenen. Kinderen leggen een ongehoord beslag op hun ouders, van late bedtijden tot op kinderen toegesneden vrijetijdsactiviteiten. Bij tieners ligt het net andersom: daar is elke vorm van gemeenschappelijkheid verdwenen uit het gezinsleven. Wie op bezoek gaat bij vrienden met jonge kinderen kan de hele avond geen normaal gesprek voeren, omdat de kleintjes de sfeer bepalen en zich voortdurend opdringen. Wie op bezoek gaat bij vrienden met tienerkinderen, waant zich daarentegen in een kinderloos huishouden. De conventie is kennelijk dat tieners zich niet met de vrienden van hun ouders onderhouden en ouders liefst ook niet met de vrienden van hun kinderen.

In beide gevallen volgen ouders de wens van de kinderen, terwijl het prettiger is als kinderen (groot of klein, maakt niet uit) hun opwachting maken aan bezoekers, zich gedurende korte tijd met hen onderhouden en zich daarna weer liefst zonder al te veel lawaai aan hun eigen bezigheden wijden. Zo’n scenario geeft iets gemeenschappelijks aan het gezinsleven.

Het is niet het ouderlijk egoïsme waardoor het gezinsleven fragmenteert tegen de tijd dat kinderen in de tienerfase zijn aangeland, maar een raar soort superinschikkelijkheid en opofferingsgezindheid. Ouders voegen zich naar de verlangens van hun kinderen ten koste van een langere-termijn-perspectief dat vroeger met de term ‘bestwil’ werd aangeduid. Daar kun je als ouder niet meer mee aankomen. Wie deze beladen uitdrukking in de mond neemt voelt zich meteen belachelijk.

Geen enkele ouder vindt het een goed idee als hun veertien- of vijftienjarige dochter de diepgevoelde wens uitspreekt bij haar vriendje te overnachten, of erger nog, hij bij haar. Maar elk argument contra zal als spelbedervend terzijde worden geschoven. Na een voorgeschiedenis van altruïstisch opvoeden maakt een beroep op bestwil totaal geen indruk, want een kind wist toch altijd al het beste waar z’n eigen belangen lagen? En dus wordt in een korte tijdsspanne een ommezwaai gemaakt van een symbiotische totaal in elkaar opgaande ouder-kind-verhouding naar een situatie van de tiener als niet-betalende kostganger in het ouderlijk huis. De lieve vrede van het moment heeft een hogere prioriteit dan de bestwil op termijn. Toch zijn er jonge vrouwen, twintigers, die hun ouders achteraf beschuldigen van te grote coulantie. Met een verbod op premature seks waren ze beter af geweest, vinden ze. Zo zie je maar: ouders zullen het altijd fout blijven doen, waaruit volgt dat je dan maar beter je eigen ideeën kunt volgen dan die van de kinderen.