Over pakweg een jaar of veertig zit prinses Amalia op de troon. Het kind zit nu in groep drie en zal nog weinig benul hebben van wat haar boven het hoofd hangt, maar ze staat op de rails en de trein dendert door. Dat louter geboorte iemand voorbestemt tot een specifieke maatschappelijke positie past natuurlijk niet in het idee van de meritocratie. Iemands plaats op de statusladder zou alleen mogen afhangen van individuele verdiensten. Overigens is Amalia niet de enige die zich onttrekt aan het meritocratische model. Nog steeds hebben kinderen van welgestelde, goed-opgeleide ouders veel meer kans op goede banen en hoge inkomens dan kinderen uit lagere milieus. Laatstgenoemden kunnen ook hogerop komen, maar dat kost veel meer inspanning. Ook voor degenen zonder koninklijke bloede is de plaats waar de wieg heeft gestaan van grote invloed op de rest van het leven.

Maar alla, bij het voorbestemd zijn voor de troon ligt alles natuurlijk wel een graadje vaster dan bij de chirurgenzoon die zonder er veel denkwerk aan te besteden in de voetsporen van zijn vader treedt. Het achterhaalde van de monarchie zit dan ook vooral in de overerfbaarheid ervan: de erfenis staat bij geboorte vast en kan niet met goed fatsoen worden geweigerd. Er is geen keuzevrijheid. Bedankt de kroonprins(es) voor de eer, dan is de volgende in de lijn aan de beurt. Het systeem overwint altijd. Misschien hebben gewone mensen evenmin veel keuzevrijheid. Iemand die de schoenmakerij van z’n vader overneemt, kan net zo goed voornamelijk uit plichtsbetrachting handelen en zich daaronder beklemd voelen. Maar het hoeft niet. Als hij ten diepste niet wil, kan hij weigeren.

Toekomstige koningen en koninginnen kunnen zich dat niet permitteren. Het landsbelang! De traditie! Het volk! Die kun je niet zomaar in de steek laten om iets te gaan doen wat je zelf belangrijk vindt. Anti-monarchisten wijzen graag op het heerlijke leventje van ons vorstenhuis: luxe, weelderige banketten, de wereld rondvliegen op kosten van de overheid, interessante contacten met de internationale jetset, de beste plaatsen bij evenementen, nooit in de rij, een standaard hoffelijke bejegening, veel personeel dat de vervelende klusjes opknapt. Dat zijn zeker fijne perks. Daar staat tegenover dat de vorst niet vrijuit kan spreken en bij alles wat hij doet in de gaten wordt gehouden en kritiek kan verwachten.
Lang geleden had het nog wel wat om koning of koningin te zijn. Vóór vestiging van de sociaal-democratie en vóór de opkomst van de massamedia had een vorst macht. Hij moest regeren en had dus iets nuttigs omhanden. Verder kon hij zich incognito onder het volk begeven, als hij daar aardigheid in had. Of dat een veelvoorkomende praktijk was, weet ik niet, maar de vrijheid bestond in ieder geval voor een vorst om voor korte tijd als gewoon mens onder gewone mensen te verkeren. Macht uitoefenen is, op het benoemen van een formateur na, geschrapt uit de functieomschrijving en incognito in een café zitten is er al helemaal niet meer bij.

Wat overblijft is een decoratief baantje als troostrijk boegbeeld van de natie, goodwillkweker en lintendoorknipper. Gedrag en uitingen moeten aan strenge normen van politieke correctheid beantwoorden. Vakantiewoningen bouwen in corrupte derde-wereldlanden? Dat gaat mooi niet door! Máxima die vanuit de beste multiculturele bedoelingen het bestaan van ‘de’ (monolithische) Nederlandse identiteit ontkent krijgt de wind van voren. Zelfs als de koningin zich in haar kerstpreekje iets laat ontvallen over mensen die niet alleen maar op hun toetsenbord moeten rammen, maar ook in persoonlijk contact met de medemens moeten treden, gaat ze over de schreef, gezien de ridiculisering van deze onschuldig pastorale boodschap in de media. Intussen proberen de roddelbladen elk snippertje privéleven met foto’s te betrappen en worden de wederwaardigheden van de koninklijke familie ter vermaak van het volk omgezet in een reeks van semi-gefictionaliseerde toneelstukken en tv-series. Het hoort nu eenmaal bij de baan om dit te ondergaan.

Hoe comfortabel en luxueus ook, met zo’n voorbestemd leven zit je in de val. Van werkende vrouwen tot en met zorgbehoeftige oudjes, iedereen in deze maatschappij omarmt het adagium van de keuzevrijheid en de zelfbeschikking. Behalve de vorst die aan een atavistische geboorteplicht moet voldoen. Bevrijd Amalia en schaf de poppenkast af.

De gemeente Amsterdam begint binnenkort op een vijftal basisscholen een proef met het screenen van leerlingen op psychosociale problemen. Ouders en leerkrachten moeten vragenlijsten over kinderen invullen die door deskundigen geanalyseerd zullen worden. Bedoeling is om gedragsstoornissen, hyperactiviteit, depressie, angsten en eenzaamheid bijtijds te ontdekken, zodat kinderen later niet zullen ontsporen hetzij in psychiatrische aandoeningen, hetzij in de criminaliteit. Geschat wordt dat vijftien procent van de kinderen in de gevarenzone verkeert.

Naast alle onderwijsinhoudelijke testen van het leerlingvolgsysteem, de medische check-ups van consultatiebureau of schoolarts, moeten kinderen zich nu dus ook onderwerpen aan een periodiek onderzoek naar hun psychische gezondheid. Je moet er niet aan denken hoeveel mankracht, formulieren en beoordelingstijd er heen zullen gaan met deze exercitie. En dat terwijl de wachtkamers bij Jeugdzorg overvol zitten en elke schoolklas sowieso een paar kinderen-met-gebruiksaanwijzing herbergt. Alsof de hulpverlening om klantjes verlegen zou zitten!

Screening is bij de overheid heel populair. Het geldt samen met voorlichting als een ideaal preventie-instrument. Wie kan er tegen het idee ‘voorkomen is beter dan genezen’ zijn? Voor het opsporen van lichamelijke mankementen, zoals beginnende borst- of baarmoederhalskanker of zeldzame stofwisselingsziekten bij zuigelingen, heeft screening zeker zijn nut bewezen en een substantieel aantal levens gered. Maar resultaten, geboekt op het lichamelijk vlak, bieden geen garantie voor het mistige terrein van de psychosociale problematiek. Het is al moeilijk om de vlekjes op een mammogram te beoordelen, laat staan de data-chaos die een vragenlijst naar geobserveerd gedrag en afgeleide gevoelens oplevert. Daar kan alleen maar onzin uitkomen, lijkt mij.

Als iets via screening moet worden opgespoord, dan is het kennelijk niet manifest genoeg om met het blote oog waar te nemen. Maar de symptomen van psychosociale aandoeningen (bijvoorbeeld agressie van een kind of teruggetrokkenheid of de clown uithangen) hoeven niet op iets serieus te duiden. Het onaangepaste gedrag kan net zo goed iets tijdelijks zijn, wat door extra aandacht van opvoeders of vanzelf weer kan verdwijnen. Met een screening wordt iets gemeten, waarvan niet op voorhand duidelijk is wat het betekent.

Normaal gesproken komt een kind in de hulpverleningsmolen terecht omdat zijn ouders problemen ervaren in de opvoeding of zich zorgen maken over het welzijn van hun kind. Ook komt het voor dat de leerkracht bepaalde abnormaliteiten waarneemt in het gedrag of andere aanhoudende tekens dat er iets mis zit: kind ligt slecht in de groep, kan het onderwijs niet bijbenen, is ongemotiveerd, apathisch, trekt te veel aandacht of ligt dwars. Als het de leerkracht niet lukt om dit bij te sturen, moet er met de ouders worden overlegd en eventueel naar professionele hulpverleners worden doorverwezen. Deze route wordt honderden misschien wel duizenden keren jaarlijks afgelegd in Nederland. Met alle andere kinderen is niets aan de hand, zou je denken, behalve de incidentele narigheid, waar elk kind wel eens last van heeft maar die vanzelf weer overgaat en waar in ieder geval geen professionals aan te pas hoeven te komen. Maar nee, volgens de gemeente Amsterdam is er in zodanige mate sprake van verborgen psychosociaal disfunctioneren (als een tikkende tijdbom) dat collectieve screening geboden is. Alle kinderen onder de loep!

Waar dat toe leidt is behoorlijk voorspelbaar. Een zwik vals positieve resultaten: ouders en leerkrachten die op te veel slakken zout leggen door onaangepast gedrag van het kind te problematiseren en te medicaliseren in plaats van het te corrigeren. Een zwik vals negatieve resultaten: ouders die niet meewerken en voor zover ze wel meewerken op een ontkennende, botertje aan de boom manier. En natuurlijk een aantal terecht opgespoorde probleemgevallen, waarvoor – als het zo duidelijk ligt – iemand al veel eerder aan de bel had moeten trekken.
Ten koste van veel overheidsinspanning wordt op die manier vooral het bekende boven water gehaald. Zowel de onthullende als de betekenisloze resultaten worden natuurlijk opgeslagen in de individuele kinddossiers, zodat een episode van bijten tijdens de kleuterperiode een kind zal kunnen blijven achtervolgen. Elke leerkracht die het dossier openslaat is gewaarschuwd: pas op, crimineeltje in de dop!