Terwijl de economische crisis zoetjes aan grimmiger wordt, de jeugdwerkloosheid stijgt en ouderen kampen met baanverlies en onherstelbare pensioengaten, stond eind 2012 ‘slechte omgangsvormen’ op de eerste plaats van het lijstje maatschappelijke problemen, waar mensen zich zorgen over maken. Nog steeds! Dit was in 2008 ook al zo, volgens de SCP-peilingen. De asociale medemens met zijn gebrek aan waarden en normen heeft de verhuftering van de maatschappij op zijn geweten – ook minister Plasterk deed een oproep aan ouders om hun kinderen beter op te voeden.

Voorbeelden van verhuftering zijn legio: agressieve verkeersdeelnemers die bumperkleven of op de vuist gaan voor een parkeerplaats, mensen die te veel gedronken hebben en een voorbijganger in elkaar slaan wiens blik hun niet bevalt. Supportersgeweld en fanatieke ouders langs de lijn. Pestende tieners, pestende collega’s op het werk, pestende oudjes in het verzorgingshuis. Trollen en vuilbekkers op internet die hun giftige haatuitingen vrijelijk afvuren op wie ook maar hun ergernis gewekt heeft.

Mensen zijn precies even sociaal of asociaal als altijd, alleen de omstandigheden waaronder zij met elkaar omgaan verschillen.

En de eerzame burger die zich aan de regels houdt heeft het nakijken. Die verlangt terug naar de tijd dat mensen nog vanzelfsprekend respect voor elkaar hadden, op straat beleefd groetten en de ander voor lieten gaan bij het instappen in de tram. Misplaatste nostalgie! Het was vroeger niet beter, het is nu niet slechter, mensen zijn precies even sociaal of asociaal als altijd, alleen de omstandigheden waaronder zij met elkaar omgaan verschillen. Als er genoeg parkeerruimte is, bestaat er ook geen noodzaak voor fysiek geweld. Elke tijd kent z’n eigen voorbeelden van schaarse begeerlijkheden, en als er maar genoeg druk op staat, kan het niet anders of er zal af en toe worden gevochten.

De belangrijkste verandering in het sociale klimaat is de toegenomen vrijheid van expressie. Tegenspreken is inmiddels de normaalste zaak van de wereld: kinderen tegenover hun ouders en leraren, patiënten tegenover dokters, burgers tegenover ambtenaren of wat voor autoriteiten dan ook. Degenen die zich beklagen over maatschappelijke verloedering kunnen het zich kennelijk niet voorstellen, maar zo’n jaar of vijftig geleden was het tegenspreken van een machtig persoon door iemand zonder macht eenvoudig niet aan de orde. Dat gold als not done, onbeleefd, brutaal, insubordinatie, en wie het toch deed kreeg van hogerhand ingepeperd om een toontje lager te zingen.

De vrijheid om tegen te spreken houdt rechtstreeks verband met de herverdeling van macht (het verdwijnen van rangen en standen), waardoor de hiërarchische omgangsvormen onvermijdelijk verschoven naar meer egalitaire manieren. Als iedereen op gelijke voet met elkaar staat en hetzelfde recht heeft om uiting te geven aan wat er in hem omgaat, hoeft het niet te verbazen dat er ook allerlei minder sociaal-wenselijke gevoelens worden geventileerd. Neem woede. Uiting geven hieraan was vroeger voorbehouden aan de machtigen, die het zich konden permitteren. De zwakken en de minderheden moesten rekening houden met sancties en hielden zich wel in. Tal van vrouwen, kinderen, arbeiders, homo’s verbeten hun woede in lijdzaamheid.

De erupties van woede op internet en in het openbare leven vormen de prijs van de algehele vrijheid van expressie die niemand kwijt zou willen. Woedende scheldpartijen zijn buitengewoon onbeleefd, maar mensen die met een rood waas voor ogen op de send-knop drukken, opereren in anonimiteit. Hun manier van tegenspraak is even vrijblijvend en even irrelevant als een hond die tegen de maan blaft. Niet de moeite waard om inhoudelijk serieus te nemen. Zet er een moderator tussen, zoals je een doek over de kooi van een papegaai gooit.

Wanneer diezelfde haat spugende trollen op straat een oud dametje zien vallen, snellen ze merkwaardig genoeg onverwijld toe om haar overeind te helpen, af te stoffen en de gevallen sinaasappels op te rapen. Mensen gedragen zich sociaal of asociaal naar gelang de situatie.