De kernachtige formulering geeft de oud-testamentische tien geboden een patina van eeuwigheidswaarde. Hier is de kracht van de eenvoud aan het werk. Steeds opnieuw proberen filosofen en maatschappijcritici de relevantie ervan voor het veranderde dagelijkse leven vast te stellen. In hun onlangs verschenen boek Erfenis zonder testament nemen Hans Achterhuis en Maarten van Buuren elk vijf geboden voor hun rekening en ik stortte me onmiddellijk op hoofdstuk 10, omdat dat een nieuwsgierig makend motto van René Girard had meegekregen: ‘Het enige gebod dat onmogelijk kan worden opgevolgd’. Aan de orde is het tiende gebod, toevallig ook mijn favoriet: ‘Gij zult niet begeren’.

Wat komt filosofie toch vaak neer op semantische woordspelletjes. Nogal wiedes dat de opdracht om niet te begeren onmogelijk te volbrengen is, maar zo staat het helemaal niet in de oorspronkelijke tekst. Er staat nadrukkelijk: Gij zult niet begeren het huis van uw naaste, noch zijn akker, noch zijn vrouw, noch zijn ezel, noch een hele riedel andere bezittingen die ik verder niet ga opnoemen. Essentieel in het tiende gebod zijn de bezittelijke voornaamwoorden. Het gaat om specifieke mensen of objecten die tot het eigendom van de naaste behoren, waar niet naar gesmacht mag worden. Er staat niet: Gij zult niet begeren een huis, een vrouw, een ezel zoals of in de trant van die van mijn buurman. Als je ziet dat je beste vriend of je broer een lieve vriendin heeft gevonden of een mooi huis heeft gekocht, mag je best voor jezelf ook een fijne relatie of betere woonomstandigheden begeren. Het gaat erom dat je niet dat specifieke vriendinnetje wil hebben/ afpikken of je vriend zijn gelukje op de woningmarkt misgunt.

Het tiende gebod gaat over jaloezie en afgunst, niet over begeertes en verlangens in het algemeen. Iets op een jaloerse of afgunstige manier begeren impliceert dat de wereld een zero-sum-game is. Het aantal begeerlijkheden is schaars, er is maar één vrouw, één villa, één dure auto de moeite waard en omdat je naaste dat in zijn bezit heeft, wil je het zelf hebben. Een denkfout, want in werkelijkheid lopen er ontelbare vrouwen rond om iets moois mee te beginnen, en als je je zinnen hebt gezet op een comfortabel huis of een gelikte auto, zou je hard kunnen werken om het geld bij elkaar te scharrelen. Het feit dat je naaste beschikt over diverse begeerlijkheden zegt niets over je eigen falen of succes om een en ander te verwerven. De enige die geschaad wordt met afgunst is de afgunstige zelf die zijn geestesgesteldheid vergiftigt met zijn stiekeme geloer naar anderen die meer hebben dan hij.

Het verbod op jaloezie en afgunst is geen verbod op het verlangen naar lotsverbetering.

Het bijzondere van het tiende gebod is dat het in zelfbescherming voorziet. In tegenstelling tot de andere negen die allemaal dienen ter protectie van ofwel God ofwel de medemens heeft het tiende gebod het welbevinden van het individu op het oog. Als je je eraan houdt, ben je een vrijer, onafhankelijker persoon die zich minder snel van de wijs laat brengen door willekeurige begeerlijke bezittingen van de buurman. Wat overigens niet betekent dat strijd tegen een onrechtvaardige maatschappelijke verdeling van geld en goederen taboe is. Er staat nergens in de tien geboden dat je geen vakbond mag oprichten om hogere lonen af te dwingen. Het verbod op jaloezie en afgunst is geen verbod op het verlangen naar lotsverbetering. Dat de ideeën en ambities voor een beter leven afkomstig zijn van andere mensen spreekt vanzelf. Mensen spiegelen zich aan andere mensen en niet aan poema’s. Ophouden met begeren in het algemeen kan nooit een oplossing zijn, want begeren staat gelijk aan willen en wie niets (meer) wil is z’n vitaliteit kwijt. Die kan net zo goed meteen in zijn graf gaan liggen. Dat kan niet de bedoeling zijn van het tiende gebod.

In de huis-, tuin- en keukencolumnistiek vormt de afdeling ‘klagen over het moederschap’ een aparte niche. Enerzijds regeert de komische hyperbool: kleine kinderen doen ergere dingen dan je ooit voor mogelijk had gehouden, projectielbraken op je nette kantoor-outfit bijvoorbeeld of door gesprekken heen krijsen, waardoor je ze ‘Achter het behang’ zou willen plakken (zo heette de rubriek in een inmiddels opgeheven opvoedingstijdschrijft, waar lezers treffende ervaringen naar toe konden sturen). Anderzijds mag de toon niet te schril worden. De klaagster (je leest zelden een man die het genre beoefent) mag nog zo haar best doen om de verschrikkingen van het moederschap herkenbaar voor het voetlicht te brengen, het is niet de bedoeling dat het echt pijnlijk wordt en al helemaal niet om twijfel te zaaien over haar geschiktheid voor deze slopende taak. Daarom zit in elk klaagstukje een draai à la: oké, het zijn monsters, maar mijn liefde voor hen gaat torenhoog en mijlendiep. Die combinatie van klagen en liefdesbetuiging heeft iets onuitstaanbaar kokets.

Laatst stond er weer een nieuwe aflevering in dit beproefde genre in het Volkskrant Magazine vol opperste en licht verongelijkte verbazing over de totaal nieuwe wereld waarin de schrijfsters zich na hun bevalling (ook al veel erger en pijnlijker dan hen was voorgespiegeld) en in de daarop volgende jaren bleken te bevinden. Ze leden aan slapeloosheid, ze hadden moeite met de combinatie kinderen en werk, ze konden nooit eens rustig met een vriendin praten, kortom ze waren de regie over hun leven kwijt. Niemand had hen erop voorbereid dat het zo vreselijk zou zijn. Ik moet er bij zeggen dat de voorbeelden van ‘achter het behang’ niet allemaal even sterk waren. Hoe onthand kun je zijn als je een peuter op een loopfietsje meeneemt naar de supermarkt, terwijl hij er op de terugweg niet meer op wil, en jij dus de boodschappentassen èn het fietsje moet dragen?

Geen wonder dat jonge moeders zichzelf rijp maken voor het gesticht.

Dit is natuurlijk geen voorbeeld van weerspannig peutergedrag, maar van kortzichtig moederschap. Nooit iets mee naar buiten nemen wat verloren kan raken (favoriete knuffels) of wat de begeleider zelf moet gaan sjouwen omdat het kind er al na twee minuten genoeg van krijgt – is zo ongeveer regel één van zelfbeschermend ouderschap. Hetzelfde geldt voor boterhammen in een speciale door het kind gewenste vorm snijden en razernijaanvallen over je heen krijgen als je het anders doet. Tja, als ze het er zo aan toe laten gaan, is het geen wonder dat jonge moeders zichzelf rijp maken voor het gesticht.

Toch is dit geklaag niet alleen maar aanstellerij. Van de week las ik over een demografisch onderzoek dat gehouden is onder 2000, bij aanvang van de studie kinderloze, Duitsers die gedurende een aantal jaren gevolgd werden. Van alle gebeurtenissen met een grote impact, zoals ontslagen worden en scheiden van je partner bleek het krijgen van een eerste kind het slechtste uit te werken op het algemene gevoel van welbevinden. Een jaar na de geboorte waren mensen (niet alleen moeders) zelfs ongelukkiger dan degenen die te maken kregen met de dood van hun partner!

Waar komt dit collectieve, hysterische ongeluk vandaan? Vroeger, toen jonge vrouwen rechtstreeks uit huis trouwden, waren ze zo blij dat ze eindelijk onder hun ouderlijk regime uit waren, dat ze er niet over piekerden om zich door hun kleine kinderen de wet te laten voorschrijven. In deze tijd na een lange periode van onafhankelijkheid en doen waar je zin in hebt, weten jonge moeders best dat de komst van een baby hun leventje ingrijpend zal veranderen. Ze weten dat een baby een tiran is met dwingende behoeftes die om bevrediging schreeuwen. Van de weeromstuit slaan ze door in dienstbaarheid. Met funeste gevolgen voor het eigenbelang dat geheel ondergesneeuwd raakt. Laat om te beginnen dat loopfietsje eens thuis. Daar krijgt een kind heus geen trauma van.

Het zorgvuldig herhalen van honderd psychologische studies die in het jaar 2008 in vakbladen zijn gepubliceerd heeft een onthutsende ravage opgeleverd: bij twee derde van de replicaties kon het oorspronkelijke effect niet worden bevestigd. Binnen het vakgebied van de empirische psychologie lijkt me dat een enorme klap, alsof het vloerkleed onder je existentie wordt weggetrokken, maar daarbuiten bracht deze uitslag nauwelijks een rimpeling teweeg. Dat komt natuurlijk doordat veel van die onderzoeken een schreeuwend gebrek aan relevantie vertonen. Het gaat om verbanden die ofwel vreselijk voor de hand liggen ofwel vergezocht en daarmee ongeloofwaardig zijn. In beide gevallen overheerst het ‘nou en?’ gehalte en gaan de onderzoeken het ene oor in, het ander oor uit.

Een schrijnend voorbeeld van vergezochtheid is het onderzoek dat aantoonde dat vrouwen zich tijdens de eisprong meer aangetrokken voelen tot flirterige, ongebonden mannen om mee vreemd te gaan en in de rest van de cyclus tot zorgzame huisvadertypes. Het evolutionair-psychologische idee hierachter is dat ovulerende vrouwen (onbewust!) gedreven worden om zich te laten bevruchten met goede (dat wil zeggen macho-) genen, terwijl ze op andere dagen die verleiding prima kunnen weerstaan. Dat dit verband of dit effect niet opnieuw werd gevonden hoeft geen verbazing te wekken. Het was om te beginnen al een absurde hypothese. De ovulatie van vrouwen is niet voor niets zowel voor de vrouw zelf als voor haar omgeving verborgen. Het verborgen zijn geeft vrijheid en mogelijkheden, angsten en onbeheersbaarheid. Verborgen ovulatie leidt tot verborgen conceptie, kortom die hele voortplanting is een beladen onderneming, iets waar vrouwen zich maar al te goed bewust van zijn. Eén slippertje op het verkeerde moment, en je leven neemt een definitieve wending.

Dit afgeserveerde onderzoek naar het doen en laten van ovulerende vrouwen is niet het enige. Er is een hele zwik geweest van dat soort studies die met wisselend succes probeerden om de effecten van hormonale gesteldheden boven water te krijgen. Jammer genoeg hebben al deze onderzoeken onbewuste drijfveren nodig om het effect te verklaren, want het is helemaal niet in hun eigen belang dat vrouwen tijdens hun ovulatie bereid zijn om vreemd te gaan met onbetrouwbare Don Juans.

Als een vrouw zich aangetrokken voelt tot een zogeheten foute man, wat vaak genoeg gebeurt, dan is die fascinatie een paar dagen na de eisprong niet ineens voorbij, alsof de luiken weer gesloten worden. Afgezien daarvan houden de meeste vrouwen er een uitgebreid scala van voortplantingscriteria en bijpassende strategieën op na – een man met geld verschalken of een man vinden die op je vader lijkt horen bij de gebruikelijke. Die overwegingen spelen zich doorgaans op bewust niveau af en zijn daarmee veel doorslaggevender dan welke hormonale schommeling dan ook. Zo’n ovulatie-effecten-onderzoek ervaar ik als een persoonlijk affront, omdat het buitengewoon veelzijdige gebied van partnerkeus en voortplanting geanalyseerd wordt in termen van een scheutje oestrogeen.

Deze replicatieronde heeft overtuigend laten zien dat de psychologie geen cumulatieve wetenschap is.

Enfin, deze studies kunnen de composthoop op, zoals vermoedelijk twee derde van ál het psychologisch onderzoek en niet alleen maar dat wat toevallig in 2008 werd gepubliceerd. Een geluk bij een ongeluk is dat het niemand wat uitmaakt. Het onderzoek was niet relevant toen het met 95 procent zekerheid wetenschappelijk werd aangetoond, en het is ook niet relevant, nu het gefalsifieerd is, althans niet bevestigd kan worden. Met terugwerkende kracht heeft de fraude van Diederik Stapel aan schandaligheid ingeboet. Hij manipuleerde zijn onderzoek, maar als hij wel alles netjes volgens de regels had uitgevoerd, was de wereld of de mensheid er ook niets mee opgeschoten.

Wat deze replicatieronde overtuigend heeft laten zien is dat de psychologie geen cumulatieve wetenschap is. De waarheid is wat al eeuwenlang circuleert in de vorm van elkaar tegensprekende common sense wijsheden die per individu prima voldoen, maar nooit als wetmatigheid.