Het gekke is dat ik me helemaal niet kan herinneren dat er vroeger nou zoveel nagepraat werd over de televisie van de avond daarvoor. Je hoort wel eens verzuchten dat de televisie sinds de wonderbaarlijke zenderproliferatie van eind jaren tachtig niet meer als nationaal bindmiddel fungeert. Iedereen volgt al zappend zijn eigen parcours door de jungle van het dagelijkse aanbod en de dag daarna zit men in de kantoortuin verlegen om een gespreksonderwerp, omdat niemand naar hetzelfde heeft gekeken.

Vroeger waren er maar twee zenders, dat klopt. Veel mensen keken noodgedwongen naar dezelfde programma’s. Maar betekent dat ook automatisch dat al die programma’s steeds doorgenomen en geëvalueerd werden? Ik heb vaak naar Mies Bouwmans ‘Een van de acht’ gekeken. Ik zie ons nog zitten met het hele gezin op zaterdagavond, bakje chips erbij, glaasje cola, gezellig! Maar op school erover napraten? Welnee.

De eerste televisiehappening die ik me kan herinneren vond plaats in het huis van mijn oma, waar zich vele familieleden hadden verzameld om de een of andere Eurovisie-begrafenis te volgen. Het zal Churchill wel geweest zijn of anders Wilhelmina. Hoe plechtig ook de aanleiding, de stemming in de huiskamer was buitengewoon opgewekt en aan de geanimeerde sfeer werd nog bijgedragen door een enorme schaal met diagonaal doorgesneden sandwiches die op een gegeven moment door een tante werd binnengedragen. De uitzending duurde zo lang en de gebeurtenis was zo gewichtig dat de normale routine van aan tafel gaan zitten voor de lunch ervoor opzij gezet werd. En een diagonaal doorgesneden sandwich smaakte zoveel beter dan een dubbelgeklapte boterham.

Het samenbindende van televisie zit in het moment zelf. Dat je allemaal tegelijk ergens naar zit te kijken. Het gesprek van de dag gaat dan over die gebeurtenis en de televisie heeft daar niet zoveel mee te maken, behalve in de functie van medium. De landing op de maan, de val van de Muur, de Golfoorlog, de begrafenis van Lady Diana hielden iedereen gekluisterd aan de televisie. Voor grote sportwedstrijden geldt hetzelfde. Het gaat om het evenement en niet om het medium en of de gebeurtenissen nu op één, op twee of op twintig zenders tegelijk te volgen zijn, doet niet ter zake. Er wordt toch wel over gepraat.

De huis-, tuin- en keuken-programma’s die niet aan brandende actualiteit maar aan vertier zijn gekoppeld herinner ik me minder als conversatie-aanjager dan als onderdeel van een groepsbeleving. Denk ik aan Toppop, zie ik altijd weer die gemeenschappelijke woonkamer, waar studenten rondhingen en doorlopend commentaar gaven op alles en iedereen die passeerde, hetzij op de gang, hetzij op televisie. De tv-kritiek vond tijdens de uitzendingen plaats en niet erna, want dan ging het weer over andere dingen.

Is een televisieprogramma eigenlijk wel geschikt als gespreksonderwerp? Als mensen naar de film gaan, praten ze na afloop meestal even na over hun indrukken. Vaak duurt zo’n gesprek niet langer dan een minuut of vijf. Ook als je de film prachtig hebt gevonden, ben je er toch weer relatief snel over uitgesproken. Negatieve reacties leiden al tot interessantere gesprekken, omdat de betrokkenen zich op gaan winden. Maar de beste gesprekken zijn de naar-aanleiding-van-gesprekken. Hierin wordt de film nog wel als uitgangspunt genomen, maar associërenderwijs komt het gesprek iets verder dan de details van het getoonde op verwante onderwerpen terecht. Mensen die de film toevallig niet hebben gezien kunnen dan toch nog heel aardig aan zo’n conversatie meedoen.

Televisie is als aanleiding even goed als een film of wat er in de krant staat of wat je net die ochtend op straat hebt meegemaakt. Als iemand ergens over begint hoeft de ander niet precies hetzelfde gezien, gelezen of meegemaakt te hebben om iets zinnigs te kunnen zeggen. In een gesprek dat iets voorstelt (hoeft echt niet veel te zijn) worden meningen en ideeën heen en weer gepingpongd. Gesprekken naar aanleiding van een bepaald programma of met referenties naar bepaalde programma’s zijn interessanter dan gesprekken over het programma zelf.

Citaten uit en referenties naar tvprogramma’s kunnen een wij-zij-gevoel tot stand brengen. Zolang dit tot een subcultuurtje beperkt blijft, is het leuk, maar als heel Nederland ‘Reeds!’ of ‘Goeiesmorges’ gaat zeggen, wordt het vervelend. Monty Python en Koot & Bie werden door hun publiek ook uittentreure geciteerd. Hierbij stuitte ik op een merkwaardig fenomeen: soms zorgt de referentie, het citaat of de regelrechte imitatie voor meer plezier dan de oorspronkelijke bron. Ik kan me meer dan een gelegenheid herinneren, waarbij ik harder moest lachen om iemand die in een gezelschap scènes uit Monty Python of van de heren Koot & Bie nadeed dan om de uitzending zelf. Dit illustreert dat een gesprek waar de stemming er goed in zit nog altijd superieur is aan de beste tv-uitzending. Een gesprek met muziek erin en flonkering kan met elk willekeurig startpunt opstijgen. Tv-programma’s die iedereen gezien heeft zijn als aanleiding even geschikt als tv-programma’s die niemand heeft gezien.

Beatrijs Ritsema

Beatrijs Ritsema

In de wetenschap gaat het om waarheidsvinding. Elke onderzoeker zal dit credo onderschrijven, wat niet wegneemt dat er heftige ruzies kunnen uitbreken over de resultaten van het speurwerk. Een probleem van de sociale wetenschappen is dat het onderzoek ofwel bevestigt wat iedereen allang denkt te weten ofwel de heersende opvattingen ontkracht en dan bestaat de reactie uit ongeloof.

De meest recente aanvaring tussen sociale wetenschappers gaat over incest. In het vorige week verschenen boekje Heilige verontwaardiging valt socioloog Han Israëls (bekend Freud-debunker) de feministische visie op incest aan, waaronder het pièce de resistance van de publieke opinie over incest: het onderzoek van Nel Draijer uit 1990. Israëls haalde een aantal interessante feiten boven tafel. Zo ontdekte hij na het doorploegen van archieven van de Amsterdamse GG en GD tussen 1940 en 1990 dat er in de jaren vijftig en zestig wel degelijk incest werd gemeld aan en gerapporteerd door hulpverleners, meer zelfs dan in de jaren zeventig. Van ‘wegmoffelen’ door een bewust de ogen sluitende dan wel patriarchaal ingestelde hulpverlening was dus allerminst sprake.

Israëls’ kracht ligt in zijn kritische instelling. Als hij in de wetenschappelijke incest-literatuur van de jaren tachtig telkens tegenkomt dat ‘men in de jaren vijftig dacht dat incest met een frequentie van één op de miljoen voorkwam’, zoekt hij net zolang tot hij de oorspronkelijke bron te pakken heeft en ziet dan dat er staat: ‘één op de miljoen mensen worden veroordeeld voor incest’, wat toch echt iets heel anders is. Voor dit soort nuttig monnikenwerk verdient hij grote lof.

Iets minder enthousiast ben ik over zijn stelling dat ‘seksueel misbuik van kinderen nauwelijks invloed heeft op psychische klachten later in het leven’, al heeft hij statistisch gezien gelijk. Als de factor ‘seksueel misbruik door verwanten’ slechts één procent van de verschillen in later ervaren psychisch onbehagen verklaart in nota bene Draijers onderzoek, dan heb je niks aan zo’n verklaring. Maar seksueel misbruik maakt natuurlijk altijd deel uit van een conglomeraat van nare opvoedingscondities, zoals affectieve verwaarlozing of mishandeling, uitgevoerd door gestoorde of extreem autoritaire ouders die geen idee hebben wat kinderen nodig hebben. Incest is welbeschouwd niets anders dan de olijf in de dry martini. Je kunt hem eten of niet, dronken word je toch wel.

Afgezien hiervan is de vraag naar de invloed van een ellendige jeugd, al dan niet met inbegrip van seksueel misbruik, op latere psychische klachten wetenschappelijk nauwelijks interessant. Rottige ouders zijn slecht, evenals opgroeien in oorlogsomstandigheden, een ongeluk meemaken, zelf invalide raken, (een van) je ouders verliezen, gepest worden. Toch leiden deze ervaringen niet noodzakelijk tot later psychisch lijden. Sommige mensen lijden meer, terwijl ze minder hebben meegemaakt. Andere mensen lijden minder of hebben ter zelfbescherming besloten er niet teveel in op te gaan. Iemands psychische constitutie, hoe hij met tegenwind omgaat, is belangrijker dan het soort tegenwind zelf.

Interessanter dan de gevolgen van seksueel misbruik vind ik persoonlijk de vraag hoe veel het nu eigenlijk voorkomt. Volgens Draijers onderzoek wordt 15 % van de vrouwen voor het zestiende jaar seksueel misbruikt door verwanten. 4 % is zelfs gepenetreerd. Dit zijn de cijfers waar de maatschappelijke agitatie vandaan kwam, die intussen trouwens alweer verdwenen is en vervangen door onrust over op kinderseks beluste niet-familieleden. Je hoort nooit meer iemand over de gevaren van vaders, ooms, grootvaders, broers en neven. Betekent dit dat die 15 % misbruik door verwanten niet meer overeind staat in 2001 of dat dat cijfer in 1990 ook niet echt klopte? Mij lijken deze percentages hoe dan ook te hoog voor alleen verwanten. Op zo’n manier blijft er geen ruimte over voor misbruik door sportleraren en jeugdwerkers. Israëls morrelt ook aan deze cijfers door onder andere op Draijers semi-therapeutische interview-methode te wijzen, die op over-rapportage zou kunnen wijzen, maar hij kan geen definitieve conclusie trekken. Wat we nodig hebben is een replicatie-onderzoek. Dezelfde vragen aan duizend nieuwe respondenten. Het zou me niet verbazen als incest helemaal eruit blijkt te liggen. Dat is een andere makke van de sociale wetenschappen: trendgevoeligheid.

Het einde van 32 jaar Rutgers Huizen

In de bloei van een organisatie ligt altijd het verval bestorven. Succes leidt tot uitbreiding en dan komt er een moment dat de core business overwoekerd raakt door frillies. Zo zijn de Rutgers Huizen aan hun eigen succes ten onder gegaan. De kerntaak van de in 1969 van de NVSH afgesplitste Rutgers Stichting was helder genoeg: het verschaffen van voorlichting en hulp op het gebied van geboorteregeling en seksualiteit. Aan individuen wel te verstaan. Dat laatste is zeer belangrijk, want het betekende dat er op 36 plaatsen in het land een loket bestond, waar mensen met problemen zich konden vervoegen. In de jaren zeventig, toen overal de vrije seks lokte maar de autoriteiten de slagboom nog gesloten hielden, konden tienermeisjes via de Rutgers Huizen veilig en anoniem de pil bemachtigen. Mensen konden er terecht voor geslachtsziekten. Ook de morning-after-pil en hulp voor abortus konden zonder hinderlijke bemoeienis van ouders of huisarts verkregen worden. Tot en met de jaren tachtig lagen de tarieven voor een consult tussen de f 10,- (voor jongeren en minvermogenden) en f 90,- (voor de rijken). Rijkssubsidie dekte verder 70 % van de kosten.

Uit de boedelscheiding met de NVSH had de Rutgers Stichting duidelijk de beste papieren meegenomen. De NVSH begon leden te verliezen zodra zij zich ging richten op efemere kwesties als de ideologie van de seksbeleving en randgroepseksualiteit; de Rutgers Stichting bespeelde het concrete terrein van de hulpverlening en voorlichting aan individuen. Klanten genoeg. Wel 100.000 consulten per jaar, waarvan de verdeling tussen anticonceptievragen en (de medische kant van) seksuele problemen ongeveer twee staat tot één was. Het bestaan van een dergelijke instelling was een voorbeeld van typisch Nederlandse progressiviteit. Terwijl er in maatschappelijk opzicht helemaal geen consensus bestond over delicate onderwerpen als seks voor en buiten het huwelijk of de legitimiteit van anticonceptie, werd er toch van overheidswege ingezien dat de problemen die zich voordeden op dit gebied maar beter niet genegeerd konden worden. De Rutgers Huizen hebben in hun pragmatische opzet een duidelijke plaats in de lange Nederlandse gedoog-traditie.

In de jaren tachtig begon de hulpvraag af te nemen. Moeders stuurden zelf hun tienerdochters naar de huisarts voor de pil. Abortus werd gelegaliseerd. Anticonceptie had niets gewaagds of buitenissigs meer. Het gedoog-aspect verdween. In 1991 vond de eerste inkrimpingsoperatie plaats. De vraag was inmiddels gezakt naar 60.000 consulten per jaar. 10 van de 36 Rutgers Huizen werden gesloten en er kwam een tariefsverhoging. Het jaar daarop, in 1992, werden er nog eens 19 loketten gesloten, zodat in de jaren negentig met slechts zeven vestigingen werd gedraaid.

Voortdurend is in het vorige decennium geknaagd aan het bestaansrecht van de Rutgers Huizen. Minister Borst wilde in 1994 (30.000 consulten) de zes miljoen gulden subsidie die naar de Rutgers Huizen ging terugbrengen tot f 800.000,-. Zij vond dat de instelling zichzelf overleefd had en dat de hulpvragen best door reguliere instanties als de huisarts en de Riagg’s behandeld konden worden. Voor zover de Rutgers Stichting overeind bleef, moest de aandacht verlegd worden van hulp naar voorlichting en preventie. Fusie met het NISSO (Nederlands Instituut voor Sociaal Seksuologisch Onderzoek) zorgde voor een toename van activiteiten op enquêtegebied, met het voorspelbare resultaat dat de behoefte aan voorlichting eindeloos is.

De nieuwe doelstellingen zijn vager en het effect veel moeilijker meetbaar. Terwijl de subsidiestroom opdroogde, probeerde de Rutgers Stichting zichzelf in stand te houden door in 1995 een commerciële weg in te slaan.Er werden business units opgericht, de gratis telefonische voorlichting werd vervangen door 06-lijnen à f 1,- per minuut, workshops en cursussen voor scholen en bedrijven over bijvoorbeeld seksuele intimidatie werden in prijs verhoogd, er werden geinige educatieve spelletjes ontwikkeld als de computerquiz Love Bytes. Uiteindelijk kon de Stichting zich niet duidelijk onderscheiden van de voorlichtingsactiviteiten op middelbare scholen met hun uitgebreide sekseducatie bij de basisvorming, noch van de puur commerciële aandacht voor seks in (tiener)tijdschriften en op tv. Die specialisatie moest wel mislukken. Daarnaast moest de Rutgers Stichting zich profileren op de doelgroepenmarkt, waarbij speciale aandacht uitging naar allochtonen, ouderen en gehandicapten.

Nederland heeft het laagste abortuspercentage ter wereld, ongetwijfeld mede dankzij de anticonceptie-inspanningen van de Rutgers Stichting. Sinds het begin van de bezuinigingen heeft de Stichting geprotesteerd en gewaarschuwd voor een stijging van zowel het aantal abortussen als van tienermoeders. Deze dreiging is slechts een klein beetje bewaarheid. De vroegere klanten van de Rutgers Huizen hebben hun weg naar huisarts of Riagg wel weten te vinden. Toch zijn de cijfers voor abortus en tienermoeders de laatste paar jaar iets gestegen. Die stijging komt grotendeels op het conto van allochtone meisjes en vrouwen (met name Antillianen), die als doelgroep kennelijk toch niet zo makkelijk bereikt kunnen worden als de autochtone vrouwen in de jaren zeventig. Hun problemen, en niet te vergeten de anti-westerse houding van vele allochtone jongens en mannen tegenover seks, zijn niet het soort problemen, waar een rationeel, op verheffing gericht, uit de gedoogcultuur voortkomend instituut als de Rutgers Stichting mee uit de voeten kan. Noch de loketgedachte, noch de speelse voorlichtingsactiviteiten lijken in dit krachtenveld erg effectief.

Alles wat de Rutgers Stichting deed kan in theorie door bestaande instellingen worden overgenomen. Maar het verlies van anonimiteit en efficiënte hulp voor mensen die de een of andere scheve schaats hebben gereden en liever geen bekende hulpverlener onder ogen komen zal worden gemist. En de seksuele problematiek onder allochtonen zal op een andere manier moeten worden aangepakt. Er blijft altijd behoefte aan nieuwe verheffingsinitiatieven.