Pamela Paul: Pornified. How Pornography is Transforming our Lives, our Relationships, and Our Families. Times Books. $ 25

Ariel Levy: Female Chauvinist Pigs. Women and the Rise of Raunch Culture. Free Press. E 31,95

Porno is overal. Althans: seksueel geladen beelden zijn overal. De abri’s van het openbaar vervoer zijn behangen met pruilende meisjes in verleidelijke lingerie; in de videoclipindustrie spettert het van de romantiek van hookers and pimps. Wie na elven ’s avonds rondzapt op de tv, heeft geen lange speurtocht nodig om te stuiten op weinigverhullend seksueel vertoon. Dat seks altijd belangstelling wekt en effectief werkt om allerlei producten te verkopen spreekt vanzelf – opmerkelijker is hoe er in allerlei cultuuruitingen steeds meer porno-codes worden gebruikt, ten koste van versluierender vormen van erotiek.

In Female Chauvinist Pigs. Women and the Rise of Raunch Culture beschrijft journaliste Ariel Levy (zelf een jonge dertiger) met lichte verbazing hoe de poses en de attributen uit de marginale (onder)wereld van de pornobusiness steeds meer doordringen tot de hoofdstroom van het openbare leven. Ook signaleert ze dat het juist jonge vrouwen zijn die een actieve rol spelen in het respectabel maken van iets wat zich tot voor kort vooral in het geniep afspeelde. Porno heeft z’n suspecte imago verloren, het is nu cool en glamoureus. Vanaf het alomtegenwoordige zichtbaar gedragen ondergoed, de verplicht blote buiken, de strings voor prepuberale meisjes, de piercings en tatoeages, de verdwenen verschillen tussen sexy uitgaanskleding en school- of werkkleding, de opdringerig seksueel getoonzette reclamespotjes en billboards totaan de mode van de kale venusheuvel. In deze raunch (liederlijkheids)cultuur beoefenen tienermeisjes en jonge vrouwen de edele sport van het paaldansen, bezoeken vrouwen in de voorsteden koffiekransjes – niet om tupperware, maar dildo’s te kopen, en kunnen vrouwen die aan conditietraining willen doen zich inschrijven voor een cursus cardio striptease (strippen: goed voor uw hart!)

Tussen 1992 en 2004 nam het aantal borstinplantaten met 700 procent toe. Schaamlipcorrectie zit in de lift. Paris Hilton, een superrijke socialite van wie amateur-seksvideo’s (door haar vriendje gemaakt) op internet circuleerden werd in 2004 door Barbara Walters geïnterviewd als een van de fascinerendste mensen van het jaar. De autobiografie van pornoster Jenna Jameson How To Make Love Like A Porn Star stond maandenlang in de bestseller-toptien. Tienermeisjes verdrongen zich bij de signeersessies voor een handtekening van hun rolmodel.

Ariel Levy verdiepte zich in het Girls Gone Wild fenomeen. Deze booming business produceert populaire reality-video’s en -dvd’s, waarin aangeschoten meisjes rokjes optillen, blote borsten flashen, dan wel zich helemaal uitkleden voor de camera en met elkaar aan het vrijen slaan (jongens of mannen mogen nooit meedoen, het gaat alleen om meisjes). Opnames worden gemaakt op plekken waar jongeren komen om uit hun dak te gaan, bijvoorbeeld tijdens de beruchte spring break (voorjaarsvakantie). Geld krijgen ze er niet voor, alleen een hoed met het logo van GGW erop, een kennelijk zeer begerenswaardige trofee, waarmee meisjes laten zien hoe cool en on top of things ze zijn.

Merkwaardig genoeg wordt het zwelgen in liederlijkheid door de vrouwen die het beoefenen en de mensen die er geld aan verdienen voorgesteld als het nieuwe feminisme. De vrouwenclub CAKE bijvoorbeeld die volgens haar doelstellingen seksuele gelijkheid en feminisme nastreeft organiseert events waar vrouwen ‘voor hun seksualiteit mogen uitkomen’. Voor mannen is de toegangsprijs het dubbele van vrouwen. Mannen verschijnen in pakken of in nette vrijetijdskledij, vrouwen in semi-porno-outfits. En de feestjes draaien er steevast op uit dat een flink aantal vrouwen strippend om palen heen zwiert, terwijl de mannen gekleed toekijken. Op de vraag van Levy wat hier feministisch aan is, krijgt ze als antwoord dat de vrouwen het vrijwillig doen en daarmee hun onafhankelijkheid laten zien. Ook vrouwen die mannen gebruiken voor eenmalige seks omdat zij zich (net als sommige mannen) hebben voorgenomen om zoveel mogelijk streepjes op hun kerfstok te zetten, zeggen dat dit de manier is om seksuele gelijkheid te bereiken. If you can’t beat them, join them.

Het importeren van porno-elementen in het dagelijkse leven leidt tot kaalslag in de subtiele mechanismes van aantrekking en afstoting tussen mensen. Het pornoscript is een keurslijf dat van stereotypieën aan elkaar hangt, en waarin bovendien het seksuele plezier van de vrouw wordt gefingeerd. De opdracht van de actrices, de strippers, de lapdancers en de paaldanseressen is immers te doen alsof ze er lol in hebben. In werkelijkheid gaat het alleen om geld en koesteren de vrouwen in de seks-industrie op z’n best medelijden met de mannen die van hun diensten gebruik maken, maar meestal weerzin en minachting. Dat kan allemaal zo zijn (seks is zonder twijfel ingewikkelder en duisterder dan alleen wederzijdse lust en intimiteit), maar als de gewone aantrekkelijkheid in het dagelijkse leven alleen met behulp van porno-parafernalia gestalte kan krijgen, dan ziet het er somber uit voor de seksuele vrijheid van de vrouw. Terwijl al die inspanning om aan de pornostandaarden te voldoen niet eens nodig is! Zoals een door Levy geïnterviewde middelbare-schooljongen opmerkte: ‘Meisjes hebben niet door dat jongens altijd in meisjes zijn geïnteresseerd, ook als ze saaie kleren aanhebben.’

De vraag is of de seksualisering van de populaire cultuur, de mode en de massamedia iets zorgwekkends is of alleen maar een van de vele trends om je schouders over op te halen. Sinds de seksuele bevrijding van de jaren zestig ressorteert seks onder persoonlijke life style, waar geen maatschappelijke sancties op staan, zolang leeftijdgrenzen in acht worden genomen en er sprake is van vrijwilligheid bij de betrokkenen. Je doet waar je zin in hebt, in je eentje, met een ander, of groepsgewijs. Vrijheid, en dus ook vrije seks, is een drijvende kracht binnen de moderne, westerse cultuur. De vrijheid wordt zozeer omarmd dat het intellectueel gezien onmogelijk is om uitzonderingen te maken voor bepaalde uitwassen binnen die vrijheid. Pornografie is zo’n voorbeeld. Daar zit heel veel narigheid en troep bij, maar zodra iemand zegt: ‘Moet dat niet worden verboden?’ spreekt hij zich uit voor censuur of geeft blijk van vermoedelijk religieus ingegeven benepenheid. Zichzelf respecterende intellectuelen, verlichtingsadepten kunnen niet anders dan pro-pornografie zijn, want als je ertegen bent, ben je om te beginnen preuts en wil je bovendien andere mensen je eigen standaarden opleggen, en de afspraak is dat we dat niet meer doen op seksueel gebied.

In het boek Pornified. How Pornography is Transforming our Lives, our Relationships, and our Families onderneemt Pamela Paul een aanval op deze laisser faire mentaliteit, die zij ziet als een vorm van geestelijke verlamming. Haar boek is gebaseerd op een groot landelijk onderzoek (enquête met representatieve steekproef) naar meningen en gedrag met betrekking tot porno en daarnaast op interviews met een honderdtal porno-consumenten, merendeels mannen en, indien aanwezig, hun vrouwen. Paul heeft geen rechts-religieuze achtergrond, zij is een links-liberale journalist die schrijft over sociologische onderwerpen, onder andere voor The Economist. Haar bezorgdheid over pornografie geldt twee aspecten: de enorme toename ervan en de intensivering van de inhoud. Zij houdt zich overigens alleen bezig met beelden, stilstaand of bewegend. Geschreven pornografie telt voor haar niet mee. De groei van de hoeveelheid porno, een business waar miljarden mee gemoeid zijn, is een rechtstreeks gevolg van internet. Internet is nog maar een jaar of tien in bedrijf als volwaardig massamedium en beschikt over een immer groeiende hoeveelheid porno. In 2004 waren er 1.6 miljoen pornowebsites actief, zeventien keer zoveel als in 2000. Dagelijks wordt er vaker een pornosite bezocht dan de openingspagina’s van google, yahoo en msn gecombineerd. Vergeleken met het aanschaffen van beeldmateriaal in seks(boek)winkels of videotheken liggen de voordelen van internetporno voor de hand: het is makkelijk toegankelijk, goedkoop en anoniem. Het is eenvoudiger om op het internet porno te vinden dan om porno te vermijden.

Je kunt je afvragen of dat erg is. Voor mensen die er niet in zijn geïnteresseerd betekent het niet meer dan af en toe de ergernis van het wegklikken, terwijl anderen hun hart kunnen ophalen. Wat is het probleem?

Volgens Paul is desensitisatie het belangrijkste gevaar van systematische blootstelling aan pornobeelden. Gewenning, het verleggen van de grenzen, de behoefte aan steeds extremere prikkels om opgewonden te raken. Dit is het argument van het hellende vlak: je begint met blote meisjes, huppelend in een weiland, en je eindigt met scènes van wurgseks. Het hellende vlak of de glijdende schaal is het soort argument dat door pornovoorstanders altijd wordt ontkend. Zij achten het hoogst onwaarschijnlijk dat aangenaam geprikkeld worden door het zien van beschaafde recht op en neer seks zou kunnen leiden tot wellust bij het zien van een vrouw die gepenetreerd wordt door een Deense dog. De mannen met wie ik tijdens het lezen van dit boek van gedachten wisselde over de invloed van porno (een steekproefje van drie) wierpen allen de suggestie van het hellende vlak ver van zich af. Hoe kwam ik erbij?! Bij porno gaat het gewoon om naakte meisjes. De behoefte om hier naar te kijken is er altijd, went nooit en verandert niet van inhoud, of je nu 16 of 50 of 80 bent, al betreurde een van mijn gespreksgenoten het dat je tegenwoordig alleen nog maar kaalgeschoren meisjes ziet – hij was nostalgisch gehecht aan de aanwezigheid van schaamhaar.

Voor verlichte intellectuelen, en voor hoe dan ook de meerderheid van mannen, mag het zo liggen, de pornoconsumenten die door Pamela Paul werden geïnterviewd hadden andere ervaringen. Zij waren allemaal, vaak in hun vroege tienerjaren, begonnen met blote plaatjes van mooie meisjes, en waren daarna geleidelijk overgeschakeld op explicietere stuff. Van plaatjes naar filmpjes, van simpele vanilleseks naar variaties, van oraal naar anaal, groepsseks, sm, tot excrementenseks. Sommigen waren van ingewikkelde seks met mensen doorgeschoven naar seks met dieren, geweldsseks, geënsceneerde verkrachtingen, kinderporno en folterseks. Er is natuurlijk niemand die als onnozel groentje de computer aanzet om op zoek te gaan naar extreme beelden van bestialiteit of seks met kinderen – daar moet het een en ander aan vooraf zijn gegaan en wat kan dat anders zijn dan wat softere porno, waar je op een gegeven moment op uitgekeken bent? Op dit moment heeft 27 procent van de pornosites een gewelddadig karakter. Maatschappelijk noch persoonlijk dienen deze sites een doel. Alleen de uitbaters verdienen geld. Het is de vraag of vrouwen die in deze films optreden dat vrijwillig doen. Wat is er eigenlijk op tegen om deze sites actief te bestrijden en te beboeten? Kan porno in z’n totaliteit niet op de een of andere manier achter een flinke financiële drempel? Dan is het probleem van de rondsurfende kinderen meteen ook van de baan. Hoe sterk je ook tegen censuur kunt zijn, zelfs de hard-core porno-adepten wilden niet dat hun eigen kinderen ernaar keken. Een manier om dat tegen te gaan is om hoge financiële barrières op te werpen.

Pamela Paul betrok haar respondenten niet uit de categorie gelegenheidssurfers. Ze interviewde grootverbruikers, mannen die gemiddeld een uur per dag met porno op internet bezig waren, sommigen twaalf uur per week of meer. Naar schatting bevindt vijf procent van de volwassen mannen zich in de categorie zware verbruikers (meer dan tien uur computerpornoconsumptie per week).

Je kunt nog steeds vinden: dat is die mensen hun eigen verantwoordelijkheid, dat moet iedereen zelf weten, wat kan mij het schelen hoe anderen aan hun gerief komen, zolang ik er zelf maar niet naar hoef te kijken. Maar het kan niet anders of het verzwelgen van grote hoeveelheden porno doet iets met de consument. Een interessant onderzoek naar de invloed van porno werd gedaan door Bryant & Zillmann in 1980. Gedurende zes weken kreeg een groep van 100 studenten een uur pornofilmpjes per week te zien, een tweede groep van 100 kreeg een half uur porno, een half uur gewone filmpjes, een derde groep zag alleen maar gewone films en een vierde groep kreeg helemaal niets te zien. Een maand later moest de hele groep van 400 een vragenlijst invullen met meningen over seks. Opvallend was dat de groep die alleen porno had gezien de frequentie van gedurfde seks veel hoger schatte dan de werkelijkheid. De werkelijke incidentie van bijvoorbeeld anale seks lag in 1980 op 12 procent, terwijl de studenten die naar pornofilmpjes hadden zitten kijken, schatten dat een op de drie Amerikanen daar aan deden. In die vragenlijst werd studenten ook gevraagd om een strafmaat te bepalen voor een verkrachtingszaak. De pornokijkers gaven gemiddeld een twee keer zo lichte straf (vier jaar gevangenis) dan de groep die gewone films of geen films hadden gezien (acht jaar). De nastrevenswaardigheid van het huwelijk werd door 40 procent van de pornokijkers bevestigd tegenover 60 procent van de niet-pornokijkers.

Hieruit concludeerden de onderzoekers dat porno een verdovend effect heeft. Wie er lang naar kijkt past de pornostandaarden toe op het dagelijkse leven en wordt cynisch en onverschillig. Dit was meteen het laatste gecontroleerde laboratoriumonderzoek naar de invloed van porno. Sindsdien geven ethische commissies die onderzoeksvoorstellen moeten beoordelen geen toestemming meer voor dit soort manipulaties, omdat onderzoekers geen onschuldige proefpersonen mogen blootstellen aan iets waarvan eerder bewezen is dat het schadelijk is. En intussen stroomt het internet vol met steeds extremere porno.

Onderzoek naar de effecten van een stevige pornoconsumptie kan dus alleen achteraf, bijvoorbeeld door middel van interviews, zoals Pamela Paul deed. Haar conclusies waren evenmin geruststellend. Kort samengevat: de vrijgezellen worden erdoor belemmerd een vrouw te vinden (of zelf echte seks mee te maken) en degenen die met een vrouw samenwonen, krijgen problemen in hun relatie. Het is makkelijker om achter de computer te masturberen dan in werkelijkheid een vrouw proberen te winnen. Het is goedkoper dan een etentje plus film met een onvoorspelbare date. Pornosterren zijn spannender om te zien dan je eigen vrouw met wie je al zoveel jaar getrouwd bent. De geïnterviewde mannen zeggen zonder uitzondering dat hun pornohobby niets te maken heeft met hoe ze tegen vrouwen in het echte leven aankijken of hoe ze met vrouwen omgaan. Porno is een natuurlijke behoefte die bij mannen hoort, waar vrouwen niets van begrijpen. Ze vinden het een privéaangelegenheid, waarmee ze niemand kwaad doen. Toch gaven geïnterviewden met een jarenlange geschiedenis van pornoconsumptie toe dat ze hoe langer hoe meer meer moeite hadden met echte seks, ofwel omdat ze niet genoeg geprikkeld waren om een erectie overeind te houden, ofwel omdat ze last hadden van door hun hoofd flitsende pornobeelden die ze op dat moment niet konden gebruiken. Anderen stuurden hun vrouw naar de plastisch chirurg voor borstvergrotingen om daarna te merken dat de seks er nog steeds niet beter op werd.

Los hiervan kunnen veel vrouwen het moeilijk verteren, als ze merken dat hun man een substantiële pornohobby heeft. En met een gewoonte van dagelijks een uur surfen en rukken moet dat op een gegeven moment in de gaten lopen. 80 procent van de vrouwen vindt porno een vorm van ontrouw tegenover 17 procent van de mannen. Een van de drie mannen uit mijn persoonlijke steekproefje (geen grootverbruikers) vond dat het geen verschil zou moeten uitmaken voor een vrouw of haar man nu twaalf uur per week met een verrekijker in de hei lag om vogels te observeren of twaalf uur per week naar porno op de computer zat te kijken. Maar het doet er wel degelijk toe waar die man mee bezig is, als hij iets voor zichzelf doet. Dostojewski lezen is beter dan roulette spelen bijvoorbeeld, wat niet wil zeggen dat je nooit van je leven in de buurt van een roulettetafel mag komen. Sommige dingen zijn verheffender en nuttiger dan andere en hoe tolerant je je ook kunt opstellen tegenover porno, je kunt het niet sieren met het predikaat ‘verheffend’. Al was het maar vanwege de stereotiepe, vaak vernederende manier waarop vrouwen erin worden afgebeeld.

De vrouw als lustobject was een klassiek icoon van het feminisme om zich tegen te verzetten. ‘Porno is de theorie, verkrachting de praktijk’ luidde de leus in de tijd dat radicaal-feministen nog stenen door de ramen van seksshops gooiden. Die opvatting hoor je niet vaak meer. Porno is niet alleen geaccepteerd als een fenomeen van alle tijden, als iets waar mannen zich vanuit hun genetische opmaak toe voelen aangetrokken, het heeft glamourwaarde. Porno is in ieder geval sluipenderwijs zo geïntegreerd geraakt in de populaire cultuur dat gêne of heimelijkheid er niet meer aan te pas komt. Gold porno ten tijde van de seksuele revolutie nog als een surrogaat voor het echte werk, een toeschouwerssport waarmee dirty old men zich moesten behelpen, veertig jaar later is de status van porno opgewaardeerd naar achtenswaardig: een o-la-la attractie op glamour-feestjes of een methode om ingedutte relaties een nieuwe impuls te geven. Sommige vrouwen vertelden aan Paul dat hulpverleners, met wie zij over de pornohobby van hun echtgenoot hadden gesproken, hen hadden aangeraden om met hun man mee te kijken. Alweer: If you can’t beat them, join them! Samen iets gewaagds doen zou een gunstige invloed hebben op de relatie. Maar de meeste mannen wilden dat helemaal niet, omdat pornoconsumptie voor hen een privégenoegen was. En als ze meegingen met het voorstel, dan merkten die vrouwen dat het samen kijken naar een video alleen maar als zoethoudertje en bliksemafleider diende. Terwijl ze in de waan verkeerden dat hun man er een punt achter had gezet, zette hij zijn verslaving rustig door tot hij weer tegen de lamp liep.

Het geflirt met porno is een voorbeeld van radicaal cultuurrelativisme en daarmee een typisch postmodern verschijnsel. Het heeft dezelfde decadentie als heroïne-chic. Het gebeurt met een knipoog, de aanvangshouding is ironisch. Zowel in Pornified als in Female Chauvinist Pigs zeggen mannen en vrouwen dat het allemaal begon als een grapje. Je surft als tiener met vrienden van de ene naar de andere pornosite, je nodigt als meisje een stripper uit om een demonstratie te geven op je 18de verjaardagsfeestje, het is allemaal bedoeld om te lachen, evenals je in het openbaar uitkleden voor een of andere video-opname. Het is niet serieus. Jonge vrouwen ambiëren natuurlijk niet echt een carrière als pornoster. Maar het risico van flirten met porno-attributen en pornoscripts is wél dat je er gaandeweg aan gewend raakt. Elk toneelstukje wordt op een gegeven moment echt, als je het maar lang genoeg volhoudt. Ook de pornomaskerade.

Beatrijs Ritsema