In de Irak-oorlog werden gevangenen door Amerikaanse bewakers vaak dagenlang onafgebroken blootgesteld aan keiharde muziek. Dat kon eindeloos hetzelfde popnummer zijn of kinderliedjes als de begintune van Sesame Street. Net als het waterboarden is deze methode om terroristen onder druk te zetten later verboden. Hoewel gevangenen geen haar werd gekrenkt onder het auditieve geweld, werd het toch erkend als een vorm van marteling. Mensen kunnen zwaar lijden onder geluidsoverlast. De top-tien van zaken die het woongenot aantasten wordt sinds jaar en dag aangevoerd door lawaai van de buren, meestal muziek die te hard aanstaat. De kern van de ergernis is machteloosheid, het gevoel willoos overgeleverd te zijn aan andermans luimen. Dat is belangrijker dan het soort muziek. Die doet er niet toe, omdat zelfs de mooiste muziek vervelend wordt als je er niet aan kunt ontsnappen.

Straatmuzikanten, passerende fanfares of bonkende winkels wekken minder irritatie, omdat je je fysiek kunt verwijderen van de geluidsbron. Veel erger is het om door wezenloze provinciewinkelstraten heen te lopen, die om de vijftig meter zijn voorzien van luidsprekers waaruit voor elk wat wils en dus voor niemand interessante muziek druipt. Elke keer als het geluid van de ene speaker langzaam zachter wordt en je denkt: ‘Ha, nu is het afgelopen,’ kom je in het bereik van de volgende. Het is een raadsel waarom winkeliersverenigingen of de toeristenbranche nog steeds hardnekkig doorgaan met het auditief mishandelen van voetgangers. De helft van de mensen op straat loopt daar ingeplugd aan een iPod, omdat ze in hun eigen geluidsuniversum willen verkeren, en van degenen zonder iPod-oortjes in mag je veronderstellen dat ze eventjes helemaal geen muziek willen.

Onschuldige passanten kwellen met onzinmuziek waar ze niet om gevraagd hebben en die ze niet kunnen ontlopen omdat ze nu eenmaal de boodschappen moeten doen hoort bij de gesels van het marktdenken. Hoe vaak mensen er ook over klagen, het antwoord dat de verkoop erdoor wordt gestimuleerd snoert alle monden. Logisch – de commercie heeft altijd het laatste woord. Toch wordt muziek ook in de openbare ruimte wel eens ingezet ter afschrikking. In allerlei gemeentes wordt er een nieuwe methode toegepast om stations of winkelcentra hanggroepjongerenvrij te maken. De mosquito (een hoge pieptoon, alleen hoorbaar voor mensen onder de 23 jaar die ervoor op de vlucht slaan) is verboden wegens discriminerend. Het nieuwe wapen heet klassieke muziek.

In het winkelcentrum van het Gelderse Dieren is men enthousiast. Tot voor kort gingen hangjongeren van overwegend allochtone afkomst zich aldaar te buiten aan intimiderend gedrag zoals het nafluiten van meisjes en laten zakken van hun broek om hun blote billen te laten zien. Maar sinds Bach en Beethoven over het winkelende publiek heenschallen, hebben de hangjongeren de wijk genomen en is het afgelopen met de overlast. Tegen de reuzen uit de westerse muziekgeschiedenis bleek het geboefte niet bestand. Met de handen tegen de oren om alsjeblieft geen Brandenburgs Concert te horen hebben ze een veilig heenkomen gezocht.
Arme Beethoven, Bach en al die andere componisten. Muzikale overlast in de openbare ruimte is erg, maar klassieke muziek uit z’n kader halen en als een soort verdelgingsmiddel tegen straatschoffies inzetten is een vorm van misbruik, waarbij de muziek zelf wordt geperverteerd. Alsof je een dure avondjurk gebruikt om gemorste koffie mee op te dweilen. Het is nooit de bedoeling van componisten om luisteraars angst of walging in te boezemen. Wie de muziek toch op die manier gebruikt geeft blijk van cynisme, net als de folteraars in Irak. Het wegjaagconcept doet ook denken aan de film A Clockwork Orange, waarin de hoofdpersoon in een onorthodoxe conditioneringstherapie kunstmatig misselijk wordt gemaakt voor zowel fysiek geweld als Beethovens negende symfonie.

Jongeren die rondhangen kunnen best vervelend zijn, hoewel voorbijgangers wel heel snel klaar staan om hun aanwezigheid als intimiderend te bestempelen. Het probleem verjagen is het probleem verplaatsen en dan zijn weer andere mensen de pineut. Er zijn honderden beleidsnota’s geschreven met aanbevelingen voor praten met de boefjes, afspraken maken, lik op stuk in geval van wetsovertreding, streetcornerwerkers, coaches, buurtstewards, jeugdhonken, trapveldjes, overkapte hangplekken en moskeevaders. Zouden Bach en Beethoven er misschien buiten mogen blijven?

In Frankrijk werd vorige week op de publieke zender een documentaire uitgezonden, getiteld ‘Jeu de la Mort’. Het was de registratie van een reality spelshow Zone Xtrême, waarvoor kandidaten waren geworven die een miljoen euro konden winnen. De documentaire deed veel stof opwaaien, niet omdat het fenomeen van de trashy reality tv werd veroordeeld (hoewel dat ook gebeurde), maar omdat de spelshow een exacte replica vormde van de beroemde Milgram-experimenten uit 1961.

Sociaal-psycholoog Stanley Milgram was geïnteresseerd in gehoorzaamheid aan autoriteiten en ontwierp een ingenieuze proefopzet, waarin proefpersonen in het kader van een leerexperiment de rol van leraar kregen toebedeeld die een andere proefpersoon (door het lot aangewezen als ‘leerling’) elektrische schokken moest toedienen, wanneer de leerling een fout maakte. Bij elke volgende fout steeg de sterkte van de toegediende schok, beginnend bij een niveau van 20 volt en eindigend bij 460 volt. De leraar en de leerling konden via microfoons met elkaar spreken, maar zaten in aparte ruimtes. Op geen enkel moment werden er echte schokken gegeven – de zogenaamde leerlingen speelden toneel met kreten van pijn en gesmeek om genade, totdat ze op het hoogste niveau helemaal geen respons meer gaven. Proefpersonen (de leraren) die zich zorgen maakten over het effect van hun handelingen en onder steeds grotere stress kwamen te staan, werden door de proefleider volgens een vast protocol geïnstrueerd om door te gaan met de procedure ‘in het belang van de wetenschap’. Milgram verwachtte dat de meeste proefpersonen in de loop van het experiment het bijltje erbij neer zouden gooien, maar in werkelijkheid ging 62 procent door tot het bittere eind van de dodelijke 460 volt, een percentage dat in tal van herhalingsexperimenten over de hele wereld telkens weer gevonden is.

Het onderzoek onthult de extreme autoriteitsgevoeligheid van mensen en wordt vaak aangehaald ter verklaring van krankzinnige misdaden tegen de menselijkheid als bijvoorbeeld de jodenvervolging. Niemand denkt van zichzelf dat hij in staat is om daar aan mee te doen, maar als autoriteiten zeggen dat het oké is, voeren de meeste mensen de opdrachten uit, al dan niet handenwringend. Dit soort sociaal-psychologisch onderzoek, waarbij nietsvermoedende proefpersonen worden bedrogen over het eigenlijke doel en in akelige, potentieel traumatiserende situaties worden gebracht, komt trouwens tegenwoordig niet meer door de ethische commissies van de universiteiten heen. De wetenschap mag mensen niet meer confronteren met de verborgen kampbeul in zichzelf. Maar in de wereld van de televisie kan dat wel, en guess what, in het reality spel Zone Xtrême lag het aandeel volgzame schokkenuitdelers op 81 procent!

De betekenis van het oorspronkelijke Milgram-experiment is wel eens gerelativeerd met een verwijzing naar de tijdgeest. In 1961 stonden de maatschappelijke verhoudingen veel meer in het teken van conformisme en gehoorzaamheid. In de huidige sfeer van individualisme en gebrek aan respect voor autoriteiten hoef je als wetenschapper niet te denken dat een burger braaf orders gaat opvolgen die hem niet aanstaan. Zou het Milgram-experiment nu herhaald worden, dan zouden proefpersonen tegen de proefleider zeggen: ‘Schokken uitdelen? Bekijk het maar, doe het zelf, doewie!’ Misschien is dat wel zo. Wetenschappers genieten niet meer het respect van vijftig jaar geleden. Maar de televisie des te meer. De gehoorzaamheid van kandidaten aan wat een showmaster oplegt in een frivole context van entertainment is nog groter dan de gehoorzaamheid in een context van wetenschap. So much voor het non-conformisme van de moderne individualist.

Kandidaten van de spelshow gaven na afloop als reden voor hun bereidwilligheid om door te gaan met het martelen van hun medekandidaten dat ze niet geloofden dat er iets ergs zou kunnen gebeuren, omdat de mensen van de televisie dat nooit zouden laten gebeuren. Waarmee precies het punt van Milgram wordt geïllustreerd. Mensen vertrouwen erop dat autoriteiten niets kwaads in de zin hebben. Doorgaans is vertrouwen in autoriteiten wel degelijk een goede levenshouding, anders kun je niet overleven. De Milgram-experimenten halen de gevaren van gehoorzaamheid naar voren, maar een belangrijker inzicht is dat de autoriteiten zelf in bevoegdheden en wijze van opereren strikt gereguleerd moeten worden. Alleen de bureaucratie kan excessen voorkomen. Van individuen moet je het niet hebben – die gaan gewoon door met schokken uitdelen.