De zogeheten ‘Damschreeuwer’, de man die tijdens de Dodenherdenking van vorig jaar plotseling begon te schreeuwen en daarmee paniek veroorzaakte, wenst niet over een kam te worden geschoren met de waxinelichthoudergooier en ook niet met de Concertgebouwterrorist. In tegenstelling tot deze twee ordeverstoorders vindt hij zichzelf niet verward. Hij maakte slechts gebruik van de vrijheid van meningsuiting. ‘Als ik niet mag schreeuwen, dan kunnen we 5 mei ook wel afschaffen. We leven in een vrij land’ zei hij tegen de Volkskrant.

Het is verreweg het beste om provocaties te negeren onder het motto ‘laat de gek maar raaskallen’.

Het leerstuk van de vrije meningsuiting, een van de pijlers van de rechten van de mens, gaat over de vrijheid om ideeën te verkondigen, hoe absurd of verachtelijk die ideeën verder ook mogen zijn. Wat niet betekent dat elke denkbare menselijke expressie gelegitimeerd kan worden met een hoogdravend beroep op de vrijheid van meningsuiting. Geen enkele vrijheid is absoluut, dus ook deze niet. Het simpelste voorbeeld van hoe je tegen de grenzen van de vrijheid van meningsuiting aanloopt is het roepen van ‘Brand!’ in een vol theater (als er geen brand is). Dit is illegaal, omdat je geen paniek in een menigte mag creëren, waardoor slachtoffers kunnen vallen. Wie toch ‘Brand!’ roept, omdat hij daar toevallig zin in heeft, krijgt straf.

De Damschreeuwer lijkt mij een typische provocateur, zo iemand die er plezier aan beleeft als de goegemeente opfladdert en in alle staten raakt. Het gaat provocateurs niet om de inhoud van hun expressie, maar om de effecten ervan op de omgeving. Als die man tenslotte zo’n behoefte had om de stilte te doorbreken met een oerkreet, had ie ook op de grote stille heide de konijnen kunnen gaan opschrikken. Met provocateurs is het lastig redeneren. Elk beroep dat je doet op conventies, beleefdheid, omgangsvormen ketst af op het formalistische pantser van de vrijheid van meningsuiting. Een provocateur is een fundamentalist, die zijn tegenstanders tot censuur probeert te verleiden om daarna verontwaardigd ‘Censuur!’ te kunnen roepen.

Geert Wilders is een grootmeester in het genre. Zijn taalgebruik (‘kopvoddentaks’, ‘haatpaleizen’) is irritant en onbeschoft, maar de heilloze discussies over ‘toonmatiging’ die onvermijdelijk volgen op het zoveelste schandelijke neologisme, leiden helemáál nergens toe. Bij de Algemene Beschouwingen ging Wilders zich te buiten aan beledigingen en persoonlijke sneren, waarbij vooral Job Cohen het moest ontgelden. Cohen werd beschimpt als het schoothondje van Rutte, als poedeltje van het kabinet en als de grote gedoger. Het was zuiver bedoeld om te stangen. Wat moet je daar mee als volksvertegenwoorder? Tot mijn verbazing reageerde Cohen op hetzelfde niveau, zij het minder effectief. Hij ontkende de aantijgingen en zei dingen als ‘Wilders is een kleuter die niet naar school wil’, ‘Wilders is zelf een gedoger’ (een jijbak). Dit maakte geen professionele indruk. Als iemand in de publieke arena de spreektijd benut door te beledigen, te schofferen of anderszins onwelvoeglijke taal te gebruiken, dan is het verreweg het beste om de provocaties te negeren onder het motto ‘laat de gek maar raaskallen’ en door te gaan met de inhoudelijke besprekingen. Zo min mogelijk aandacht aan besteden, want er staan belangrijker dingen op de agenda, het voorgenomen kabinetsbeleid bijvoorbeeld.

Ook met het boerkaverbod heeft de regering zich laten lokken in een door provocateurs opgestelde val. 380 euro boete op het dragen van een boerka! Dit geeft de 200 boerkadraagsters in Nederland een vrijbrief om zich vanaf nu in een lange zwarte pij te hullen, van boven afgetopt met toegestane hoofdbedekkingen als een integraalhelm of beter nog een imkermasker. Het verbod werkt alleen maar contra-productief.

Een beetje stevige maatschappij laat zich niet op de kast jagen door een stelletje half gare provocateurs. Die negeer je en je gaat over op de orde van de dag. Zolang we maar niet wéér een debat over de vrijheid van meningsuiting hoeven te voeren.

Vegetariërs zouden sociale, vredelievende mensen zijn, vleeseters onbehouwen agressievelingen.

De ontmaskering van wonderboy Diederik Stapel als fraudeur leidde terecht tot grote ophef, zowel onder wetenschappers als bij het mediaconsumerende publiek. Het verzinnen van onderzoeksresultaten is een regelrechte doodzonde, veel en veel erger dan plagiaat waarbij tenminste nog de waarheid wordt overgeschreven. Begrijpelijk heeft René Diekstra zich kunnen rehabiliteren, terwijl Stapels carrière in de wetenschap voorgoed voorbij is. De hoogleraar zal zich op iets totaal anders moeten oriënteren.

De affaire zet ook de sociale psychologie zelf in een dubieus daglicht. Los van het bedrog wekte het onderzoek naar de relatie tussen vlees en egocentrisch (hufterig) gedrag irritatie, omdat de ideologie van de (vegetarisch angehauchte) onderzoekers er zo duidelijk in doorklonk. Vegetariërs zijn sociale, vredelievende mensen, vleeseters onbehouwen agressievelingen – dat was zo’n beetje de teneur en nogal wiedes dat zo’n simplistische stelling tot protest en discussies over waardenvrije wetenschap leidt. Maar het probleem zit niet zozeer in de vooringenomenheid van de onderzoekers of waar ze precies naar streven om te ontdekken. Een wetenschapper kan onderzoeken wat hij wil, al neemt -ie de relatie tussen kinderloosheid en op de PVV stemmen onder de loep. Het probleem, althans in de sociale psychologie, is de manier waarop hypotheses worden onderzocht.

Ik heb zelf sociale psychologie gestudeerd, omdat ik erg onder de indruk was van de experimenten waarin naar mijn idee interessante wetmatigheden over menselijk gedrag werden aangetoond. Het onderzoek van Solomon Asch naar conformisme binnen groepen, het onderzoek van Stanley Milgram naar gehoorzaamheid aan autoriteiten, het Stanford-onderzoek van Philip Zimbardo naar rollen spelen in de gevangenis (allemaal uit de jaren vijftig, zestig en zeventig) leverden onverwacht treffende inzichten op in de menselijke natuur. Geen inzichten die tot vrolijkheid stemden overigens, ook niet bij de proefpersonen die hadden deelgenomen aan de experimenten en geen idee hadden wat er nu eigenlijk werd onderzocht. Bedrog door de proefleider was een noodzakelijk ingrediënt van het klassieke sociaal-psychologische experiment, soms met traumatisering van de proefpersonen als gevolg.

De ethische commissies die eind jaren zeventig hun intrede deden aan de universiteiten maakten een eind aan de gewoonte onder sociaal-psychologen om proefpersonen een zodanig rad voor ogen te draaien dat ze er psychische schade van zouden kunnen ondervinden. Het was afgelopen met het theater en sociaal-psychologen moesten omzien naar andere middelen om hun proefpersonen te manipuleren. Toen kregen we priming: een methode om proefpersonen onbewust in een bepaalde mentale richting te manoeuvreren.

De laatste 25 jaar wordt bijna al het onderzoek in de sociale psychologie door middel van priming gedaan, en dat levert behoorlijk oninteressante resultaten op. Als je bijvoorbeeld twee groepen proefpersonen een rijtje woorden laat leren, waarbij de ene groep woorden als ‘grijs, rollator, bingo’ voorgeschoteld krijgt en de andere groep neutrale woorden, dan lopen de proefpersonen uit de ouderdomsgeassocieerde groep significant langzamer de zaal uit dan de andere groep. Als je een beker warme koffie in de hand hebt, gedraag je je vriendelijker tegen onbekenden dan met een glas koude frisdrank.

‘Vrouwen die een modetijdschrift met slanke modellen erin doorbladeren worden daar chagrijnig van en ontevreden over zichzelf’ is nog zo’n voorbeeld van primingonderzoek – toevallig een waar Stapel goede sier mee heeft gemaakt. Of dit soort resultaten nu eerlijk of frauduleus verkregen zijn doet er eigenlijk niet eens toe. De makke van al het primingonderzoek is de trivialiteit ervan: proefpersonen zien, horen, ruiken, voelen iets, al dan niet bewust, en vertonen een bepaalde reactie. Maar twee minuten later is het effect weer weg. Er wordt niets anders gemeten dan vluchtige stemmingen. Zonde van de moeite.