In diepte-interviews met topmannen die over hun top heen zijn valt nogal eens de sterfbedverwijzing. Die gaat ongeveer zo: ‘Als je op je sterfbed ligt, heb je nooit spijt dat je niet harder gewerkt hebt.’ Ook topvrouwen die halverwege de rit terugkeren naar het aanrecht mogen hun besluit graag toelichten met een beroep op hun toekomstig sterfbed. Als het eenmaal zo ver is, zul je niet wensen dat je meer directievergaderingen had bezocht/ meer geld verdiend/ meer tassen aangeschaft/ meer lucratieve deals gesloten, enzovoort. De strekking van deze wijsheid is duidelijk. Wie zich aldus uitlaat is tot het inzicht gekomen dat er belangrijke en onbelangrijke dingen bestaan in het leven en heeft besloten voor de hem resterende tijd de juiste prioriteiten te stellen. Meestal komen die neer op meer aandacht besteden aan geliefden en kinderen, plezier scheppen in immateriële zaken, stilstaan bij eenvoudige genoegens zoals spelende katjes of een zonsondergang.

Niets mis natuurlijk met bezinning en het cultiveren van het eigen tuintje, maar waarom wordt dat sentimentele sterfbed erbij gehaald? De sterfbedscène is een cliché uit films en romans, waarin iemand in het zicht van de naderende dood de balans opmaakt en voor zijn naasten nog een laatste waarheid in petto heeft, met kathartisch effect. In de werkelijkheid doet dit soort sterfbedscènes inclusief veelbetekenende laatste woorden zich maar weinig voor. Een derde van de mensen wordt onverwacht overvallen door de dood zonder dat ze zelf iets in de gaten hebben. Een derde glijdt zachtjes naar de afgrond in een roes van pijnbestrijding. En een derde ziet een en ander weliswaar aankomen, maar maakt zich druk over zaken in het hier en nu, zoals knellende steunkousen, smerige koffie of de hond die moet worden uitgelaten. Mensen sterven even slordig en onoplettend als ze leven. Maar meer dan spijt bij leven over gemiste kansen of verkeerd handelen geldt de sterfbedvariant als de ultieme mislukking.

Laatst kwam ik in een prekerig stukje van Ronald Giphart in de Volkskrant zelfs de top vijf van spijtgevoelens op het sterfbed tegen. Wat betreuren stervenden zoal? Dat ze niet de moed hebben gehad om hun eigen leven te leiden in plaats van zich te voegen naar wat anderen hun oplegden. Dat ze te hard gewerkt hebben. Dat ze hun gevoelens niet hebben ge-uit. Dat ze te weinig contact met vrienden hadden. En ten slotte dat ze zichzelf niet toestonden om gelukkiger te zijn.

Tjonge, wat een deprimerende opsomming. En wat een door en door moderne litanie ook. Als je de hedendaagse wroeging over gemiste kansen vergelijkt met bijvoorbeeld de traditioneel christelijke spijt op het sterfbed (dat je hardvochtig bent geweest tegen je familie, dat je je hebzuchtig of hoogmoedig hebt gedragen), dan heeft er toch wel een pijnlijke verschuiving plaatsgevonden van gerichtheid op anderen naar egomanie. Het top-5 lijstje spijt bestaat alleen maar uit ik-ik-ik en het gemiste geluk.

Wat me tegenstaat in het sterfbedperspectief is dat het leven wordt voorgesteld als een lange aanloop tot de dood. Een aanloop waarvoor dezelfde prioriteiten moeten worden gehanteerd als je zou aanleggen vlak voor je dood. Maar mensen wisselen van prioriteiten tijdens hun leven. Soms gaat alle aandacht en ambitie uit naar werken, sporten, gamen of slieren in het uitgaansleven, en een tijd later is het weer welletjes. Vrienden worden verwaarloosd en daarna weer niet, al naar gelang de druk van de omstandigheden. Het sterfbedperspectief dwingt een leven in een zogenaamd zinvol kader, alsof je toewerkt naar het moment waarop je kunt zeggen: ik heb mijn plicht gedaan – ik ben gelukkig geweest.

De christelijke moraal spiegelt leven na de dood voor. De spijt-op-het-sterfbed-moraal gaat uit van het idee dat een betekenisvolle afsluiting (closure) mogelijk en nastrevenswaardig is. Het zijn allebei illusies. Er is alleen het leven zelf met zijn zwenkende prioriteiten.

Op een symposium voor de Europese Dag voor het Slachtoffer oogstte advocaat Richard Korver veel bijval voor zijn opmerking ‘Laat berovers van oude vrouwtjes niet schoffelen in het park, maar laat ze oude vrouwtjes wassen in een verzorgingshuis’. Mijn eerste gedachte hierover was: zouden die oude incapabele vrouwtjes het wel leuk vinden om intiem bepoteld te worden door keiharde criminelen? En de tweede gedachte: blijkbaar wordt de lichamelijke verzorging van oude mensen beschouwd als een dermate minderwaardige rotklus – nog lager van allooi dan schoffelen in het park, geen enkele professionaliteit of toewijding voor nodig – dat dat werk prima in aanmerking komt om wetsovertreders mee te straffen. In minder verlichte tijden werden misdadigers naar de zoutmijnen of naar Siberië gestuurd, tegenwoordig kunnen ze dementen onder de douche zetten. Over maatschappelijke vooruitgang gesproken!

Korvers hartenkreet had een wat demagogisch karakter, want het beroven van oude vrouwtjes, een delict dat gepaard gaat met geweld en intimidatie, komt helemaal niet in aanmerking voor een taakstraf. Taakstraffen worden uitgedeeld bij lichte criminaliteit. Beroving met geweld valt onder zware criminaliteit en wordt dienovereenkomstig gestraft.
Als advocaat van de ouders van misbruikte kinderen in de zaak Robert M. maakt Richard Korver zich sterk voor de belangen van slachtoffers in het algemeen. Hij heeft al met succes spreekrecht voor de ouders tijdens de rechtszittingen bedongen, een novum waar wel iets voor te zeggen valt, omdat in deze zaak de slachtoffers onmondige kinderen zijn. Op dit symposium ging hij nog een stapje verder en bepleitte standaard inspraak van slachtoffers bij de strafbepaling van een dader (nog meer applaus van het publiek).

Deze ideeën passen in de toenemende aandacht voor de gevoelens van slachtoffers, die in het huidige rechtssysteem, behalve eventueel als getuige, geen rol van betekenis spelen. In veel gevallen worden zij niet eens op de hoogte gehouden van de voortgang van de rechtszaak. Weliswaar bestaat er slachtofferhulp, zodat iemand wiens fiets is gestolen een formulier krijgt toegestuurd waarop hij kan invullen of hij hulp nodig heeft bij ‘traumaverwerking’, maar verder is het systeem er zo veel mogelijk op gericht om slachtoffers buiten de deur van de rechtsgang te houden. Daar is een goede reden voor. Wie ‘slachtoffer’ zegt, zegt ‘emotie’ en hoe je ook kunt denken over emoties in de rechtszaal, ze voegen betrekkelijk weinig toe en ze kosten veel tijd. Slachtoffers, althans degenen die hun stem verheffen, willen altijd strengere straffen en verjaring afschaffen.

Persoonlijke betrokkenheid vertroebelt de blik.

Het nadeel van de gangbare objectiverende rechtspraak, waarin slachtoffers van misdrijven de vereffening van het hun aangedane onrecht delegeren aan de blinde vrouwe Justitia, is duidelijk. Na een niet altijd even doorgrondelijk steekspel tussen de officier van justitie en advocaten komt de rechter uiteindelijk tot een vonnis, waarbij hij/zij van alles laat meewegen en waarvan slachtoffers maar moeten hopen dat hun belang niet is ondergesneeuwd. Terwijl er in een proces veel tijd wordt besteed aan het uitpluizen van verzachtende omstandigheden voor de verdachte, wordt de impact van de misdaad zelf overgelaten aan de verbeeldingskracht van de rechter. Dat slachtoffers zich buiten spel voelen staan is voorstelbaar.

Toch heeft inspraak van slachtoffers bij het bepalen van de strafmaat ook nadelen. Persoonlijke betrokkenheid vertroebelt de blik. Niet voor niets mogen artsen niet hun eigen familieleden behandelen. Een persoonlijke relatie ondergraaft een professionele relatie. Een slachtoffer van een misdrijf staat tegen wil en dank onmiskenbaar in een persoonlijke relatie met de dader die hem zo veel onrecht heeft aangedaan en leed berokkend. Spreekrecht, maar vooral inspraak bij de strafbepaling verlengt en versterkt die relatie. Tot verstikkens toe. Het is de vraag of een slachtoffer daarbij gebaat is, om van de rechtsstaat maar te zwijgen.