De Libris-prijs 2016 ging onlangs naar Connie Palmen voor haar alom geprezen boek Jij zegt het. In de afgelopen twintig jaar was dat pas de tweede keer dat een vrouw deze onderscheiding kreeg. Als je twintig keer achter elkaar een munt opgooit, is het onbestaanbaar dat je achttien keer kop en twee keer munt krijgt – zie je wel dat er nog steeds sprake is van systematische achterstelling van vrouwen in de literatuur, luidt de conclusie in feministische kringen. Jannah Loontjes die jarenlang in het bestuur zat van de Anna Bijns Stichting (ter bevordering van de vrouwelijke stem) stelde in een opiniestuk in de NRC vast dat de literatuur is achtergebleven in het masculiene tijdperk en wond zich op dat dit mannen niets kon schelen. Misschien komt dat gebrek aan enthousiasme voor de goede zaak wel door de historische analyse die Loontjes erop loslaat: ‘Eeuwenlang werden boeken vooral door en voor meneren geschreven, over zaken door mannen gedacht of gedaan.’

Alleen al de laatdunkende term ‘meneren’ laat doorschemeren dat de hele literatuurgeschiedenis niets van waarde heeft opgeleverd, voordat Anja Meulenbelt (geen benepen ‘mevrouw’, maar gewoon een vrouw) met De schaamte voorbij aan kwam zetten. ‘Meneren’ schreven boeken voor andere ‘meneren’ vanuit hun beperkte mannelijke blik over hun beperkte mannelijke daden als generaal, politicus of investeringsbankier. In het geciteerde zinnetje wordt al het venijn samengebald, waarmee in vooruitstrevende, letterenfaculteiten geprotesteerd wordt tegen de ‘canon van dode, witte, mannen’.

Dat de literaire canon grotendeels boeken van mannen bevat valt niet te ontkennen, al figureren er op die canon genoeg vrouwelijke literaire zwaargewichten (Jane Austen, George Eliot, de gezusters Brontë, Nora Zeale Hurston, Hadewych) voor jarenlang leesplezier. Het is de stupiditeit van de aantijging ‘door en voor mannen’ die zowel wanhopig als razend maakt. Schreef Couperus Eline Vere soms vanuit een mannelijk perspectief met een mannelijke doelgroep voor ogen? Net als tegenwoordig lazen in de 19de en 20ste eeuw relatief meer vrouwen romans dan mannen. Dat deden vrouwen niet om zichzelf te kwellen met dorre verhandelingen over politiek en economie.

Universaliteit, traditioneel het onderscheidende kenmerk van goede literatuur, is een verdacht begrip geworden.

Juist romanschrijvers zijn geïnteresseerd in psychologie, persoonlijke betrekkingen, de ontwikkeling van een individu, familieconflicten, wraak, tragiek, enfin zaken die door sommigen tot het vrouwelijke domein worden gerekend, maar die in werkelijkheid bij het universeel menselijke horen. De romans van Dickens, Theodor Fontane (Effi Briest), Tolstoi, Henry James of, in deze tijd, Jonathan Franzen en Jeffrey Eugenides gaan over de persoonlijke werdegang van zowel mannen als vrouwen, én ze spelen zich af in een wereld, waar nog meer aan de hand is dan alleen persoonlijke beslommeringen en waar vrouwen ook graag kennis van nemen. De schrijvers worden niet gewaardeerd omdat het briljante mannen zijn, maar omdat ze iets van universele waarde hebben mede te delen aan een universeel publiek.

Universaliteit, traditioneel het onderscheidende kenmerk van goede literatuur, is een verdacht begrip geworden om geen andere reden dan dat bijzondere boeken in het verleden vaak door ‘meneren’ zijn geschreven. In deze manier van denken gaat het niet meer om de kwaliteit of de inhoud van het boek, maar alleen om demografische kenmerken van de schrijver: dood is fout, wit is fout, man is fout. Nu ja, man is fout, zodra hij de hem toegemeten 50 procent van wat dan ook overschrijdt. Dit is het terrein van de ‘Lezeres des vaderlands’. Die houdt zich op haar blog bezig met incriminerende statistieken over ruimte in de boekenbijlages voor vrouwelijke en mannelijke schrijvers, tabellen van mannelijke en vrouwelijke recensenten die te veel of juist te weinig schrijven over dezelfde dan wel de andere sekse. Een volstrekt oninteressante boekhouding. Als ik een tabel wil bestuderen, kan ik wel een pdf van het CBS downloaden. Uit niets van dat blog blijkt dat die Lezeres des vaderlands zelf wel eens een boek leest.

Dit stukje over de verwatering van het eindexamen werd gepubliceerd in HP/De Tijd in januari 2007

Lange tijd gold het eindexamen als de moeilijkste proeve van bekwaamheid die iemand in zijn leven af te leggen kreeg. Moeilijker dan de tentamens die daarna kwamen, waarop je je per gelegenheid kon voorbereiden. Moeilijker ook dan een promotie, waarbij je ondervraagd wordt over een onderwerp waarvan je meer weet dan de vragenstellers. Bij het eindexamen moet je laten zien dat je de stof van de afgelopen vijf, zes jaar beheerst en dat voor alle vakken tegelijk. Centraal, schriftelijk en officieel. Het diploma sluit een periode af en geeft toegang tot de wereld der volwassenen, een serieuze rite de passage.

In de praktijk valt het eindexamen meestal reuze mee en moeten kandidaten gewoon dezelfde kunstjes vertonen als ze het laatste schooljaar hebben geoefend. Wie z’n huiswerk een beetje heeft bijgehouden kan nauwelijks zakken. Toch blijft het een mijlpaal van formaat die, zoals Freud al signaleerde, zoveel indruk maakt dat veel mensen vertrouwd zijn met het fenomeen van de eindexamennachtmerrie: dromen dat je ineens verplicht bent een bepaald examen over te doen, terwijl je weet dat je onherroepelijk zult falen.

Aan de slagboomfunctie van het eindexamen wordt al lang gemorreld. Schoolonderzoeken in de laatste twee of drie jaar van de middelbare school halen wat van de druk weg van de examenperiode en de resultaten hiervan kunnen een slechte uitslag van het centraal schriftelijk examen compenseren. Leerlingen krijgen snel een herkansingsgelegenheid na het behalen van een onvoldoende, zodat ze toch nog kunnen slagen. Gezakten krijgen deelcertificaten en hoeven in het volwassenonderwijs alleen de vakken over te doen waarvoor ze gezakt waren.

Nu wordt er geëxperimenteerd met drie eindexamengelegenheden per schooljaar, in januari, mei en augustus. Dat is handig voor de gezakten, want die hoeven dan niet een heel jaar over te doen. Het is ook handig voor de ambitieuzen met hun vele extra keuzevakken, want dan kunnen ze hun examenprogramma een beetje spreiden. Goedbeschouwd is het is voor alle kandidaten handig om het eindexamen gelijkmatig over het jaar uit te smeren, dan hoeven ze niet alles in de maand mei te proppen. De consequentie van deze opzet is dat iedereen z’n eigen voorkeurstraject volgt en dat aanwezigheid in de les niet meer nodig is, net zo min als huiswerk. Het laatste schooljaar krijgt daardoor het karakter van hoger onderwijs. Lastig voor leraren die drie keer per jaar zo’n operatie moeten begeleiden en telkens andere groepjes leerlingen van onderwijs op maat moeten voorzien. Het à la carte eindexamen vraagt ook van alle vervolgopleidingen, het HBO en de universiteiten om geslaagden te accomoderen, zodat zij desgewenst al in januari kunnen instromen in de studie van hun keuze.

Het eindexamen is duidelijk op z’n retour. Het zal nog verder verwateren, naarmate er meer uitzonderingen op de standaardprocedure komen. Bij zo veel fragmentering kan onmogelijk nog een centraal kwaliteitsniveau worden gehandhaafd. Het in deelstapjes opgesplitste eindexamen zal ten slotte helemaal sneuvelen. Op dat moment zullen de universiteiten een stevig toelatingsexamen instellen. Dezelfde oude nachtmerrie in een nieuw jasje.

In Engeland werd uitzendkracht Nicola Thorp naar huis gestuurd, omdat ze met platte schoenen in plaats van de vereiste tien centimeter hoge hakken naar haar werk was gekomen. Ze werkte als receptioniste, wat de kwestie extra absurd maakt, omdat receptionisten achter een balie zitten en niemand zicht heeft op hun schoeisel. Thorp zette een petitie tegen de hoge-hakkendwang van bedrijven op internet die door honderdduizend mensen werd ondertekend.

In Nederland houden ze niet van beperkingen op het gebied van kleding en van uniformen nog veel minder, dus zo’n schoenen-incident zou zich hier niet zo snel voordoen. Aan de andere kant maken hoge hakken onmiskenbaar deel uit van de eisen voor een representatief vrouwelijk uiterlijk. De code geldt voor hogere functies in het bedrijfsleven, de financiële sector, de advocatuur, de consultancy en andere commerciële dienstverlening. Voor mannen is de code simpel: een pak, een das en gepoetste schoenen. Voor vrouwen ligt het ingewikkelder. De outfit dient in de eerste plaats zakelijk en een beetje streng zijn, maar waar mogelijk moeten wel de vrouwelijke accenten gehandhaafd blijven. Dat betekent liever geen broekpak, maar een mantelpakje met een strakke rok (niet ultrakort, maar wel graag boven de knie), panty’s (absoluut geen blote benen, ook al zijn ze getint en spiegelglad onthaard), make-up en natuurlijk flinke hakken. Een vrouw is evenveel tijd kwijt om zich in representatief kantoortenue te hijsen als om zich op te doffen voor het uitgaansleven.

De vrouwelijke kantooroutfit zendt dan ook een dubbele boodschap uit. Het formele basisuniform dient geretoucheerd te worden door sexy signalen. Het mantelpakje strak om het lijf gegoten, de rok zo kort dat comfortabel zitten er niet aan te pas komt, make-up tiptop in orde. En ter completering van het uniform hoge hakken, want wie zich eenmaal zo heeft uitgedost heeft geen andere keus van schoeisel meer. Instappers, sneakers of ballerina’s bederven de boel reddeloos.

Op het werk heerst nominaal sekseblindheid.

Het kost veel meer inspanning om het signaal ‘ik ben een vrouw’ uit te zenden dan het signaal ‘ik ben een man’. Eigenlijk zou daar helemaal geen noodzaak toe moeten zijn, want in het werkende bestaan geldt de afspraak dat mannen en vrouwen gelijk behandeld en gelijk betaald worden, dat collega’s sekseneutraal met elkaar omgaan, althans elkaar niet op seksistische wijze bejegenen, kortom dat het aspect sekse er niet toe doet. Wat collega’s in hun vrije tijd met elkaar uitspoken is een ander verhaal met andere regels en andere codes, maar op het werk heerst nominaal sekseblindheid. Toch volgen vrouwen de esthetische imperatief en sloven zich uit met nagellak en wankelhakken.

Hoge hakken bevatten nog een extra dubbele boodschap. Aan de ene kant maken ze een vrouw sexy en een beetje intimiderend door haar toegenomen lengte, aan de andere kant (en misschien is dat de reden waarom mannen hoge hakken aantrekkelijk vinden) wordt een vrouw er ook weerlozer van, want minder stabiel. Ze kan zich minder snel uit de voeten maken, mocht een man haar belagen. Vrouwen trekken overigens geen hoge hakken of speciale jurkjes aan om mannen te behagen (ze weten best dat mannen betrekkelijk coulant zijn op het punt van vrouwelijke parafernalia), maar om andere vrouwen de ogen uit te steken.

Wat het raadsel van de vrijwillige hoge hak er alleen maar groter op maakt. Na verloop van tijd vervalt het lopen tot strompelen, je kunt er niet lekker op dansen, je kunt er niet soepel een trap mee aflopen en onder tafel zijn ze niet eens zichtbaar. Het enige waar ze geschikt voor zijn is om een glorieuze entree te maken, maar na een paar uur doen ze altijd pijn en schopt iedereen ze uit. Ook op kantoor onder bureaus. Alleen een echt machtige vrouw als Angela Merkel kan de code aan haar laars lappen.