Er komt een eind aan mediation bij strafzaken. De afgelopen jaren is hier en daar geëxperimenteerd met het om de tafel brengen van daders en slachtoffers na een misdrijf om te onderzoeken of een zekere verzoening mogelijk was en of er overeenstemming bereikt kon worden over een adequate strafmaat. Het hele gedoe (want er moet stevig op betrokkenen worden ingepraat om ze zo ver te krijgen en succes is allerminst gegarandeerd) was erop gericht om het aantal rechtszaken in de hand te houden en strafzaken niet te laten escaleren. De druk op het (kanton)gerecht is groot en als conflicten zonder juridische strijd, zonder het strafrecht erbij te halen en zonder gevangenis kunnen worden opgelost betekent dat winst.

Minister Van der Steur heeft een streep door de mediation experimenten gehaald, althans door de anderhalf miljoen euro die voor de komende jaren waren ingepland, omdat hij vindt dat het meer geld kost dan het oplevert. Hij heeft andere prioriteiten, zei hij in het NOS-journaal, hij wil de vrijgekomen gelden inzetten voor spreekrecht voor slachtoffers. Ja, daar zitten rechters in de zaal echt naar uit te kijken: nog meer spreektijd voor slachtoffers die hun beklag doen over het onrecht en het leed dat hun is aangedaan, hoe hun leven is verwoest en waarom de straffen niet streng genoeg kunnen zijn om een en ander te compenseren. Dat zal de efficiënte afhandeling van strafzaken pas echt bevorderen.

Slachtofferschap behoeft geen nadere toelichting – het is zo ook wel duidelijk dat er sprake is van onrecht.

Slachtoffers kwamen er tot voor kort niet aan te pas in de rechtszaal. Ze hadden een advocaat die namens hen het woord voerde en voor de rest ging alle aandacht naar de verdachte, zijn feitelijke daden, zijn (mogelijk verzachtende) omstandigheden, zijn intenties en zijn achtergronden. Deze eenzijdigheid had een goede reden: iedereen kan zich voorstellen wat het betekent om in elkaar geslagen, beroofd, bedreigd, bestolen of opgelicht te worden. Iedereen kan bedenken hoe verschrikkelijk het is als een naaste wordt vermoord, verkracht, doodgereden of voor z’n leven gehandicapt raakt. Slachtofferschap behoeft geen nadere toelichting – het is zo ook wel duidelijk dat er sprake is van onrecht.

Spreekrecht voor slachtoffers draagt niets bij aan de rechtsgang. Het enige punt ervan is dat er een gelegenheid wordt geboden om in het openbaar emoties te uiten, zodat het slachtoffers het idee hebben dat ze ook een inbreng hebben. Maar de geventileerde emoties zijn niet meer dan rookgordijnen, want het feit dat een wandaad het tot de rechtszaal heeft gebracht betekent dat het slachtoffer het eigenaarschap van zijn probleem heeft overgedragen aan de staat die vervolgens in alle objectiviteit moet afwegen hoe de wandaad gecompenseerd moet worden. En het kan natuurlijk niet de bedoeling zijn dat het ene slachtoffer door het maken van veel misbaar de rechter tot strengere straffen motiveert dan een ander vergelijkbaar slachtoffer dat geen behoefte heeft om zijn trauma uit te venten.

Slachtoffers willen per definitie strengere straffen. Voor de zwaardere delicten luidt de mantra: ‘Hij zit twintig jaar, maar ik heb levenslang.’ Maar ook voor minder zwaar onrecht (stel iemand wordt aangereden op het zebrapad) geldt dat in de ogen van het slachtoffer de dader altijd te licht bestraft wordt. Spreektijd in de rechtszaal blijft uiteindelijk in de lucht hangen en versterkt daardoor de woede.

Als er dan toch uiting aan emoties gegeven moet worden lijkt mediation bij lichtere zaken die niet meteen over moord en doodslag gaan een veel adequater instrument, omdat het slachtoffer zich rechtstreeks tot de dader kan wenden. De woede komt dan tenminste ter bestemde plekke aan. Dat bespaart tijd in de rechtszaal. Ook bestaat de kans dat door het voeren van een persoonlijk gesprek onder deskundige supervisie een soort consensus wordt bereikt tussen dader en slachtoffer over misdaad en straf. Vergeven hoeft niet. Verzoening is ook een groot woord. Het gaat om erkenning van onrecht.

Gevallen van dubbele zelfeuthanasie wantrouw ik ten diepste. Onlangs stond er een opmerkelijke overlijdensadvertentie in de NRC, waarin het echtpaar Van der Heijden-Van der Eerden (de man was vroeger CDA-Kamerlid) kennis gaf van zijn eigen dood die inmiddels had plaatsgevonden. Ik vind het verdacht dat twee mensen hun lot zo sterk aan elkaar verbonden hebben dat ze op precies hetzelfde moment, ogen dicht en vooruit met de geit, een eind aan hun leven maken. De gedachte dat het onmogelijk is om zonder de ander te leven hemelt het idee zielsverwantschap op tot absurde proporties. Het is romantische kitsch.

In werkelijkheid vallen twee mensen nooit in die mate met elkaar samen. Als ze beweren dat zij wel aan dat ideaal beantwoorden, komt dat doordat de een de ander totaal heeft opgeslokt en aan zich onderworpen. Van een stel dat met één mond spreekt is de een baas en de ander slaaf. Het is geen genoegen voor toeschouwers, bijvoorbeeld de kinderen van zo’n echtpaar, om met een buikspreker plus pop om te gaan, omdat bij narcistische collusies zelden duidelijk is wie er welke rol vervult.

In de warrige afscheidswoorden van het echtpaar, bij wijze van minimanifest afgedrukt in de advertentie, klinkt een beschuldigende, licht verongelijkte toon door. Er wordt gewag gemaakt van ‘de algemene zwakte van de hedendaagse coalitiepolitiek’, ‘de discussie over zelfgekozen levenseinde’, maar toch ook, verrassend, van ‘ernstig aangetaste zorg’. Enfin, ze wilden dood en ze vonden dat ze daar een fiat van de maatschappij of van de politiek voor hadden moeten krijgen. In dat opzicht sluit hun actie precies aan bij de recente discussie over voltooid leven, waar het kabinet een balletje over heeft opgegooid. De inzet is of uitzichtloze levensmoeheid als apart criterium kan gelden, buiten de bestaande euthanasiewet, om iemand desgewenst te helpen overlijden. De doodswens van een hoogbejaarde met een voltooid leven moet wel te onderscheiden zijn van een door depressie ingegeven doodswens, die niet acceptabel is als criterium voor euthanasie, omdat depressie mogelijk behandelbaar is.

Deze kluwen valt niet te ontwarren. De twee zogenaamd onderscheidbare categorieën lijken te sterk op elkaar. Het is niet heel vreemd dat veel mensen van eind tachtig, negentig-plus het wel zo’n beetje gezien hebben in het leven. Voor zo ver ze niet lijden aan dementie (een aparte categorie) hebben ze last van allerhande kwalen die hun zintuigen en bewegingsvrijheid aantasten, ze moeten afscheid nemen van activiteiten waar ze plezier in hadden. Ze raken hun vrienden en generatiegenoten kwijt aan de dood, hulpbehoevendheid en eenzaamheid nemen toe, ze worden steeds afhankelijker van hun kinderen en professionele zorgverleners. Ze spelen geen rol van betekenis meer, ze doen er niet meer toe, ze voelen zich misbaar. Of betrokkenen hier nu wel of niet depressief van worden doet er niet eens toe – hoogbejaardheid gaat onvermijdelijk gepaard met deze ervaringsfeiten.

Alleen al het meedogenloos eenzijdige ontvangen doet verlangen naar de dood.

Meer en betere ouderenzorg kan de oplossing niet zijn, omdat het geen maatschappelijk maar een existentieel probleem is. Meer empathie, meer betrokkenheid, meer knikjes en aaitjes zijn allemaal voorbeelden van humouring, zoals de term in het Engels luidt: je bent iemand ter wille, je komt hem tegemoet, je beschermt tegen ongerief, je praat naar de mond, je plooit en schikt, je paait. Degenen die het de hoogbejaarde naar de zin maken (familie, verzorgers, vrijwilligers) zijn de gevers, de ontvanger rest louter abjecte dankbaarheid. De menselijke geest is gehecht aan wederkerigheid, dus alleen al het meedogenloos eenzijdige ontvangen doet verlangen naar de dood.

Moet die alleszins begrijpelijke wens dan toch maar gehonoreerd worden met een aparte voltooid-leven-wet? Nee, omdat de huidige euthanasiewet al voorziet in  gevallen van gestapelde klachten en omdat het niet in de zelfbeschikkingsgedachte past om zelfbeschikking te delegeren aan een stervensbegeleidingsteam. Zo moeten alsnog anderen het vuile werk opknappen. De ware zelfbeschikker beschikt zelf en kan altijd ophouden met eten.