Spring naar inhoud


Rechtvaardigheid

Beatrijs Ritsema

Alle rellen vertonen hetzelfde patroon. Openbare geweldpleging en vandalisme leiden tot tegenmaatregelen van hogerhand. Met traangas en wapenstok probeert de politie de orde te herstellen en gedurende de krachtmeting vallen er gewonden en worden er mensen gearresteerd. Ook de reactie hierop is perfect voorspelbaar. Bij de nasleep van de rellen in Den Bosch viel me weer op hoe overtuigd betrokkenen de heilige onschuld speelden. Als je de geïnterviewden moet geloven, hadden ze eigenlijk niets misdaan, behalve wat kleine overtredingen die samen te vatten waren onder de kernuitdrukking ‘alleen maar’. De een had alleen maar een autospiegel afgebroken, de ander hooguit een steen gegooid, alleen maar wat lopen joelen, enzovoort. Dat zij nu net door politie en justitie in de kraag waren gevat, dat was toch ongelooflijk en schandalig en, tja, ten diepste onrechtvaardig.

Bij de zinsnede ‘alleen maar’ moet er een alarmbelletje gaan rinkelen. Ik ken hem maar al te goed uit ruzies tussen de kinderen op de achterbank, waarbij de een stug doorgaat met bijvoorbeeld een raar pesterig geluidje te maken dat de ander niet bevalt. Gewelddadige escalatie ligt op de loer, waarbij het de een niet aan z’n verstand te peuteren is dat het subtiele geneurie of de irritante mimiek weliswaar een kwestie van ‘alleen maar’ is, maar desondanks fysiek geweld uitlokt, hetzij van de belendende kinderen, hetzij van de al eveneens tot machteloze razernij gedreven volwassenen voor in de auto. Zo, heb je nu je zin? Iedereen is aan het huilen of aan het tieren!

Hetzelfde gebeurt met schoolklassen in lesuren, waar het een pan is. Het geluidsniveau stijgt, er worden propjes of potloden gegooid en als de leraar, machteloos in het inferno, deze of gene leerling aanpakt en hem de klas uitzet of van strafwerk voorziet, keert de klas zich als één man tegen deze actie. ‘Hij liet alleen maar z’n agenda vallen! Zij zat alleen maar omgekeerd in de bank! Dat is toch onrechtvaardig!’ Wanneer leraren door het kennelijke collectieve rechtvaardigheidsgevoel hun toevlucht nemen tot collectieve straffen (jullie blijven met z’n allen een uurtje na), krijgen ze de ouders op hun dak: het is toch schandalig om een hele klas te straffen voor het wangedrag van enkelen?

Het is een patstelling, waaruit geen ontsnapping mogelijk is zonder te morrelen aan de prioriteit van rechtvaardigheid als absolute waarde. ‘Hij of zij heeft een sterk rechtvaardigheidsgevoel’ geldt als een groot compliment. Mensen gaan bewonderend knikken, wanneer dit over iemand wordt gezegd. Rechtvaardigheid hoort ook bij de vier hoofddeugden, naast gezond verstand, matigheid en moed. In die laatste drie kan ik me wel vinden, maar ik begrijp niet waarom rechtvaardigheid op hetzelfde voetstuk staat. Een kind van twee jaar weet al wat rechtvaardigheid is. Als die ziet dat een andere tweejarige een groter stuk taart op z’n bordje heeft liggen, begint hij onmiddellijk te krijsen van verontwaardiging: hij heeft meer dan ik, dat is niet eerlijk!

Een heleboel van kwesties van rechtvaardigheid zijn oninteressant, weinig verheffend, kinderachtig en komen in het ergste geval voort uit afgunst. In de politiek gaat het dan om verdeling van belastinggeld over subsidiestromen, in het bedrijfsleven over cao’s, of het gaat over gelijke salariëring van de seksen, danwel gelijke carrièremogelijkheden voor deeltijdwerkers en full-timewerkers. Het nastreven van rechtvaardigheid komt meestal neer op ingewikkeld rekenwerk. Nuttig en noodzakelijk – ik ben de laatste die de waarde van rechtvaardigheid van tafel wil vegen, maar de bron ervan is eigenbelang, waar op zichzelf ook alweer niets mis mee is, maar die wèl kan leiden tot blazende verontwaardiging over arrestatie, als er ‘alleen maar’ een autospiegel is gesloopt.

En de grote rechtvaardigheid dan, laten we zeggen de afschaffing der slavernij of de bevrijding van Europa uit het nazisme? Zo stellen wij ons inderdaad de rechtvaardigheid voor, maar deze komt voort uit empathie voor het lot van anderen. Wie genoeg empathie heeft, wordt vanzelf tot rechtvaardigheid gedreven. Andersom is dat nog maar de vraag. Daarom is empathie de fundamentele deugd en rechtvaardigheid een afgeleide.

Artikelen in NRC-column.


0 reacties

Blijf op de hoogte, abonneer je op de RSS feed voor reacties op dit artikel.



Sommige HTML is toegestaan