Beatrijs Ritsema

Hoe meer we met ons allen op elkaar gaan lijken, hoe krampachtiger de pogingen om zichzelf te onderscheiden. De homogeniserende krachten in Nederland zijn groter dan ooit. Van Delfzijl tot Terneuzen lopen mensen door dezelfde winkelstraten, lezen dezelfde bestsellers, kijken naar Spoorloos, vullen dezelfde formulieren in en bestuderen dezelfde foldertjes in de wachtkamer van de huisarts. Zelfs de allochtonen, van wie gezegd wordt dat ze een 'andere cultuur' hebben, vind ik altijd een opvallend Nederlandse indruk maken, als ik ze hoor praten. Als ze eenmaal Nederlands spreken, dan worden meteen die typisch hedendaagse zinswendingen perfect uitgeserveerd: 'dan heb ik iets van…', de verkleinwoordjes en het wij-gevoel (uitgedrukt in de je-vorm). In spreekstijl niet te onderscheiden van een huisvrouw uit Sassenheim. Qua inhoud is er trouwens ook geen verschil. De meeste allochtonen willen helemaal geen hoofddoekjes voor de politie en ze willen zelf ook niet bij de politie werken, precies als de meeste autochtonen.

Taal is de krachtigste homogeniserende invloed die er bestaat. Veel sterker dan huidkleur, sekse of godsdienst of wat je nog meer aan onderscheidende kenmerken kunt verzinnen. Het aardige van taal is verder dat de ene de andere niet uitsluit. Het is onmogelijk om tegelijk christen en moslim te zijn, maar je kunt heel goed zowel Nederlands als Turks spreken. Juist het inclusieve aspect van taal, dat je er eentje hebt en er nog andere bij kunt leren, pleit voor handhaving van één standaardtaal binnen een maatschappij. Homogeniteit in een cultuur geeft minder problemen dan heterogeniteit. Op de meeste menselijke hoedanigheden, die met diversiteit te maken hebben, valt geen invloed uit te oefenen. We hebben vrijheid van godsdienst, vrijheid van expressie en de vrijheid om in je eigen tijd je eigen koeterwaals te spreken. Maar taal is wel het enige element dat in het openbare leven iets kan overkoepelen.

Het is onbegrijpelijk dat er enerzijds stemmen opgaan om allochtonen te dwingen thuis met hun kinderen Nederlands te spreken, terwijl aan de andere kant hele gebieden in het toch al minuscule Nederland met succes hun plaatselijke lingo tot erkende streektaal weten te promoveren. De ellende is begonnen met de erkenning van het Fries. Daarna volgde het Neder-Saksisch, het Limburgs, en nu ook, schuchter, het Zeeuws. Niet dat zo'n erkenning veel om het lijf heeft, maar je krijgt wel de stompzinnige dubbele straatnaambordjes, het zwelgen in folklore en het met kunst en vliegwerk onder een noemer brengen van vijftig verschillende dialecten. Alle standaardtalen zijn kunstmatig, omdat ooit eens een commissie de afpraken heeft geboekstaafd en knopen doorgehakt. Dus ook het Fries is een compromis tussen het Dokkums en het IJlsts en de rest.

Dit gepunnik met grammatica en woordenlijstjes is misschien een onschuldig tijdverdrijf voor hobbyisten, kwalijker wordt het als mensen die er niets mee te maken hebben, bijvoorbeeld immigranten uit de Randstad, buitengesloten worden, omdat ze de taal niet spreken. Op school is Fries een extra en verplicht vak. Wie wil er van buiten in Friesland komen werken? Niemand natuurlijk, want niemand is gemotiveerd om een taal met zo'n minimaal bereik te leren. En als ze werkelijk grote literatuur hadden in Friesland, zou die wel vertaald zijn.

In andere delen van het land loopt men minder hard van stapel met de streektaal, maar ook daar heerst sentimentalisme, pretentie en, het ergst van alles, provincialisme. Je probeert jezelf te onderscheiden als iets heel bijzonders met je streektaal, maar je slaagt er alleen maar in jezelf te isoleren. Wie is er nu geïnteresseerd in formalisering van de streektaal, behalve een paar filologen en lokale cultuurconserveerders? Ook de streektaalsprekers zelf (behalve de Friezen) beseffen heel goed dat de standaardtaal hun poort naar sociale mobiliteit en maatschappelijk succes is.

Een overheid kan nooit iemand verbieden z'n moedertaal te spreken. Maar ze hoeft al die moedertalen niet te erkennen. Geen Turkse, Marokkaanse, Friese of Neder-Saksische folders. We wonen hier in Nederland.

Beatrijs Ritsema

Wij leven in het communicatietijdperk. Iedereen is de hele dag bezig boodschappen uit te zenden en boodschappen te ontvangen en de sector 'communicatiewetenschappen' (populairste studierichting aller tijden) heeft intussen een dagtaak aan het decoderen van een en ander. Het hele spectrum van menselijk handelen kan moeiteloos in termen van communicatie worden bezien. Van gesprekken tussen gezinsleden tot vergadertechnieken op het werk, van frictie tussen opgeschoten jongeren in de publieke ruimte (uitmondend in zinloos straatgeweld) tot vredesonderhandelingen met strijdende partijen waar ook ter wereld, alles heeft met communicatie te maken. En dan heb ik het nog niet eens over de massamedia als communicatieve hoorn des overvloeds.

Vanzelfsprekend kunnen wetenschappers aan de universiteit dit boeiende thema niet monopoliseren, dus daarnaast opereren tal van therapeuten, procesbegeleiders, voorlichters en mensen-die-iets-moeten-faciliteren op de onafzienbare markt van de communicatie. Goeroes heb je ook. Afgelopen zaterdag kwam er in deze krant nog eentje aan het woord in een artikel onder de montere kop 'Ik los oorlog op'.

Deze M. Rosenberg belichaamt in zijn pretentieuze geld-uit-de-zak-klopperij alles wat mij stoort aan het begrip communicatie, want door zijn woorden heen schemert nog steeds het oude blokschema, zoals ik me dat herinner uit de vele leerboeken 'Inleiding in' (de psychologie, de sociologie, de sociale interactie of wat dan ook). Dit schema bestaat uit twee vierkanten, verbonden door een horizontale pijl, waarboven het woord 'communicatie' stond afgedrukt. In een variant zag je een dubbele pijl tussen twee vierkanten: tweezijdige communicatie!

Het is te onnozel om langer dan drie seconden over na te denken, maar tot op de dag van vandaag kan zo'n schema disproportionele gevoelens van haat en afkeer bij me oproepen. Waar denk ik aan bij het woord 'communicatie', meer specifiek, als iemand iets 'naar mij toe wil communiceren'? Ik denk: hij wil iets van me, hij wil me iets verkopen, hij wil me ontslaan of hij wil me ergens van doordringen. Bij communicatie draait alles om de een of andere boodschap. Dit is allemaal goed en wel, zolang het over informatie of zakelijke uitwisselingen gaat. Ik wil graag op het nieuws horen hoe het gaat met de oorlog in Tsetsjenië; als ik bij de bakker een grof volkoren bestel, dan verwacht ik geen tijgerbrood; als ik met iemand om zeven uur in een restaurant afspreek, dan ga ik met een marge van een kwartier ervanuit hem daar ook te treffen. De communicatie fungeert in het ideale geval als een raamwerk, waarbinnen zich afspeelt waar het werkelijk om gaat: de conversatie. Niet bij de bakker natuurlijk, want als je je brood gekocht hebt, ben je alweer klaar met de interactie. Maar bij alle betrekkingen die niet in het teken staan van zakelijkheid of alarm is conversatie een veel aangenamer tijdpassering dan communicatie.

Een van de redenen waarom iedereen zo verschrikkelijk gespitst is op communicatie en wat daar zoal bij mis kan gaan is de theorie van Watzlawick uit de jaren zestig, die stelde dat men niet niet kan communiceren. Men zendt altijd het een of andere signaal uit of men nu wil of niet. In filosofisch opzicht mag dit waar zijn, maar de gedachte op zichzelf heeft er wel toe geleid dat er nu stukjes in de krant staan over kleedgedrag onder jongeren (en ouderen), met uitleg over codes en non-verbale boodschappen, waarbij altijd met een zekere triomf wordt gesteld dat 'ook mensen die zich non-descript aankleden wel zeker een bepaalde boodschap uitzenden.' Vlieg toch op met je communicatieve codes, denk ik dan. Het belang hiervan staat toch in geen enkele verhouding tot wat iemand zegt in een inhoudelijk gesprek over welk onderwerp dan ook.

Communicatie gaat over de vorm, tactiek en techniek, vraag en aanbod en niet te vergeten het overbrengen van je diepste, innerlijke roerselen. Het is en blijft het ene blok dat zich door middel van een pijl probeert op te dringen aan het andere blok. Conversatie daarentegen gaat over inhoud. Het is de uitwisseling van ideeën, waarbij iedereen vrijelijk naar voren kan brengen wat hij denkt. Bij een goede conversatie ontstaat er iets dat uitstijgt boven ieders afzonderlijke inbreng. Vluchtiger dan paardebloempluis in de wind en toch kan het op z'n best dezelfde bevrediging schenken als een kunstwerk dat je treft in je ziel. Saai en irritant kan natuurlijk ook, maar je weet nooit van tevoren hoe het uitpakt en dat is juist het spannende.

Ontdaan van alle franje in de sfeer van wezenlijk contact, wederzijds begrip en expressie van authenticiteit houdt communicatie altijd iets autoritairs. Een prostituée en een klant die met elkaar onderhandelen over de transactie doen aan communicatie, twee mensen die flirten op een feestje voeren een conversatie. Door de nadruk op communicatie zijn praktisch alle gesprekken tussen mensen die op elkaars contactadvertentie hebben gereageerd tot mislukking gedoemd. Men verstrekt communiqués over zichzelf: voorbije relaties, hobbies, karaktereigenschappen, jeugdtrauma's, en legt z'n eisen op tafel. Perfecte communicatie, efficiënt over het voetlicht gebracht, maar volkomen waardeloos vergeleken bij een stuntelige conversatie tussen zomaar twee mensen die ook maar weer eens hun best doen een bruggetje naar de wereld te slaan. Conversaties gaan niet over jezelf. Je mag je eigen persoonlijke ervaringen wel naar voren brengen, maar dan voor zover deze verband houden met het ter tafel liggende gespreksonderwerp, waar ook iedereen naar eigen inzicht een zwenking aan kan geven. Dat maakt het juist zo aardig. Daarom kan iedereen meedoen. Daarom is conversatie democratisch en communicatie autoritair.

Bij de finishing schools, de Zwitserse kostscholen, waar meisjes van gegoede stand vroeger heen werden gestuurd voordat het tijd werd om te trouwen, namen conversatielessen een prominente plaats in op het rooster. Die kostscholen zijn terecht afgeschaft en overal elders doceert men communicatievaardigheden. Dat laatste is overbodig. Voetbalvandalen, beschonken uitgaanspubliek, doorgewinterde consumentenverleiders, therapeutische spiegelaars weten allemaal prima hoe ze moeten communiceren. Maar een gesprek zonder boodschap voeren dat bovendien niet over henzelf gaat, hebben ze nooit geleerd.