Beatrijs Ritsema

Er bestaat een stevige traditie van onderzoek naar de manier waarop ouders, vooral moeders, zich onderhouden met hun zoons en dochters. Het gaat hierbij niet zozeer om het aanbieden van autootjes dan wel barbiepoppen als speelgoed dat het kind in een bepaalde richting duwt, maar om veel subtielere interactiemechanismes, die juist omdat ze zich grotendeels onbewust voltrekken, een veel zwaarder stempel drukken op de ontwikkeling van een baby tot jongen of tot meisje. Volgens de theorie van de seksespecifieke opvoeding reageren moeders coulanter op gehuil van meisjes, wordt er met kleine meisjes meer gepraat dan met kleine jongetjes en krijgen jongetjes meer aanmoediging in verkennend en zelfstandig gedrag.

Al deze verbanden zijn onderzocht aan de hand van het aantal minuten dat moeders baby's laten huilen of de tijd die ze aan troosten besteden, of zelfs de toonhoogte waarmee ze tegen kleuters spreken en ik geloof er eigenlijk helemaal niets van. De verschillen in opvoedingsstijl tussen moeders (de snelheid waarmee ze op hun kind reageren, de tolerantie voor vervelend gedrag, de afstemming van eigenbelang en kindbelang) zijn zo groot dat het eventuele verschil tussen meisjes- en jongensbenadering daarbij in het niet valt. Als een moeder zegt: ik doe niet anders tegen mijn zoontje dan tegen mijn dochtertje, dan geloof ik dat onmiddellijk, al was het maar omdat ik zelf bij mijn beste weten dat verschil ook niet maak. Wat niet betekent dat de moeder-kind verhoudingen binnen een gezin inwisselbaar zijn – tenslotte legt de persoonlijkheid van het kind zelf ook flink wat gewicht in de schaal, in ieder geval meer dan de sekse.

We veroordelen dochters niet meer tot de afwas, terwijl de zonen lekker buiten mogen voetballen. We zeggen niet meer tegen een meisje: 'voor jou is de mavo goed genoeg', terwijl de jongens naar het vwo worden gedreven. We leren jongens en meisjes breien en timmeren. Probleem opgelost. Of toch niet helemaal?

Laatst kwam ik te spreken met iemand die overwoog om haar 18-jarige dochter na het eindexamen een jaar naar het buitenland te sturen, Amerika misschien of Engeland, 'om een beetje rond te kijken en zich te oriënteren op wat ze wilde gaan doen in het leven'. 'Zou je dat nou wel doen?' zei ik, 'voordat je het weet blijft ze hangen aan de een of andere man, wil ze niet meer terug, ben je haar kwijt, of komt ze wel terug en dan krijg je zo'n moeizame trans-atlantische verhouding, die dan toch weer verzuurt, een recept voor ellende!' Ik schrok zowaar van mijn eigen reactionaire seksisme. Zou ik hetzelfde hebben gezegd, wanneer het over een jongen ging? Vooropgesteld dat ik in het algemeen niet zo veel zie in vrijblijvend rondkijken door 18-jarigen (dat is meer iets voor na je pensioen), lijkt me zo'n onderneming voor meisjes inderdaad riskanter dan voor jongens. Dat komt door de liefde. Meisjes van 18 hebben de neiging zich te verslingeren. Jongens van 18 misschien ook wel, maar het verschil is dat ze minder succes hebben. Elk 18-jarig meisje dat er maar enigszins aantrekkelijk uitziet (dat zijn ze dus bijna allemaal) wordt begeerd door jongens/mannen van 16 tot minstens 40. Een 18-jarige jongen heeft lang niet zoveel keuzemogelijkheden, zeker niet als hij hoogopgeleid en aan de verlegen kant is. Als een meisje zich verslingert, krijgt ze het object van haar liefde in bed, geen twijfel over mogelijk. Als een jongen zich verslingert, is dat nog maar helemaal de vraag. Met als gevolg dat het voor veel 18-jarige meisjes heel gewoon is tot over hun oren in de relatieproblematiek te zitten, terwijl 18-jarige jongens vooral veel ervaring hebben met mislukte aanlooppogingen de burcht te bestormen. Maakt het uit of al dit gedoe in het buitenland plaatsvindt of in je eigen land? Ja, want het buitenland maakt elke ervaring pregnanter.

En de kom-maar-op-of-rot-maar-op-mentaliteit dan, waarmee moderne grrls, naar het schijnt, hun seksuele verhoudingen bestieren? Die kun je wel om een boodschap sturen naar het buitenland. Het gekke is dat ik nog nooit zo'n grrl ben tegengekomen. Net zo min als in seksespecifieke opvoeding geloof ik in het bestaan van grrls.

Beatrijs Ritsema

• Hé, hallo, hoe gaat het? Heb je al iets gevonden?

• Nee, ik zit aan alle kanten muurvast. Er zit totaal geen schot in.

• Laatst zei je toch dat je een appartement op het oog had?

• Heb ik nog steeds. Ik heb ook een bod gedaan van dertig mille onder de vraagprijs.

• En toen ging het zeker naar iemand die meer bood?

• Nee, het bod staat nog. Maar kennelijk heeft de verkopende partij onderling ruzie. De makelaar zei dat ze in scheiding liggen en misschien wil een van de twee daar zelf blijven wonen. Zoiets denk ik tenminste

• Net zoals bij jullie eigenlijk.

• Ja, Marja wil dat ik het huis uitga en ze wil er zelf blijven wonen. In feite komt dat erop neer dat ze de helft van mijn nieuwe huis gaat meefinancieren. Dat is altijd nog goedkoper dan ons huis verkopen en van de opbrengst twee nieuwe huizen kopen of huren of wat dan ook.

• Waarom trek je niet gewoon bij je nieuwe vriendin in?

• Dat ligt een beetje moeilijk. Elly is een paar weken geleden van Groningen naar hier verhuisd, en zit nu in het huis van haar broer. Dat is op zichzelf een prachtig huis, uitzicht op de gracht, maar

• Maar bij haar broer.

• Nee, ja, kijk het zit zo. Die broer was gaan samenwonen met zijn vriendin – in haar huis. Hij zat er al jaren tegenaan te hikken en waagde eindelijk de grote stap. Elly zocht dringend woonruimte en kon meteen in het huis van haar broer terecht. Met een huurcontract natuurlijk, alles volgens de regels van de markt. Dus kun je nagaan wat ze betaalt.

• Dan kun jij toch makkelijk haar woonlasten komen halveren?

• Ik zou niets liever willen. Het probleem is alleen dat het ineens uitging tussen die broer en zijn vriendin.

• Ah, dus Elly zit op de wip.

• Ja, haar broer kwam met z'n ziel onder z'n arm bij haar aanbellen en vroeg of hij in z'n eigen huis mocht logeren. Zijn vriendin had hem eruit gegooid.

• En toen heeft ze hem liefderijk opgenomen?

• Ze kon hem moeilijk buiten laten staan. Nu zoekt ze zelf weer naar een ander huis. Formeel heeft ze wel dat huurcontract, maar ze wil geen ruzie met haar broer. En die is zo kapot en aangeslagen van zijn verbroken relatie dat ie geen energie meer heeft om zelf naar andere woonruimte te zoeken. Zegt-ie. Bovendien heeft hij daar geen geld voor.

• Dus jij zit nog steeds op zolder in je eigen huis. Kan Elly niet bij jou intrekken? Dan kunnen jullie samen Marja eruit werken.

• Daar hebben we over gedacht, maar we zijn te laat. Bob zit er al, althans beneden. Tijdelijk hoor.

• Wie is Bob?

• Bob is de vriend van Marja. Nou ja, vriend, ze heeft iets met hem. Wat precies is me niet duidelijk. Ze zei altijd dat ze nooit met hem wilde samenwonen.

• Maar hij zit intussen wel in jullie huis.

• Dat komt door zijn echte vriendin, hoe heet ze ook alweer? Tonia. Tonia heeft een beetje genoeg van Bob en al dat vreemdgaan. Ze vindt dat hij maar eigen woonruimte moet zoeken.

• Maar die kan hij natuurlijk niet vinden.

• Nee, behalve dan bij ons, maar dat is binnenkort ook afgelopen. Marja houdt dat niet vol. Ze zal hem eruit gooien, verwacht ik. Ze zegt: dan kan ik nog beter met jou samenwonen.

• Dat is misschien niet eens zo'n gekke oplossing.

• Het wordt je tegenwoordig onmogelijk gemaakt om uit elkaar te gaan door al die anderen die uit elkaar gaan. Het zijn altijd de goeien die lijden onder de kwaaien.

• Misschien weet ik nog wat voor je

• Nou? Nou?

• Ik heb een collega wiens vrouw ervan door is en hij zoekt nu iemand om de voordeur en de huur mee te delen.

• Hmm. Daar kan ik Bob op afsturen. Of Elly. Of allebei, nog beter. We hebben allemaal een beetje lucht nodig.

Beatrijs Ritsema

Het begrip 'schaamtestraf' heeft ook in Nederland zijn intrede gemaakt. Vorige week las ik in deze krant (8-3-00) dat een Haagse rechter, wiens naam niet genoemd werd, de een of andere zwendelaar, wiens naam wel genoemd werd (dit had andersom moeten zijn), veroordeeld heeft tot het plaatsen van een zelfbeschuldigende advertentie in een aantal kranten. Voor de goede orde: er was sprake van miljoenenfraude en de man kreeg ook de reguliere celstraf die voor dit soort criminaliteit wordt toegemeten. De advertentie waarin hij zichzelf moest afficheren als doortrapte oplichter was een extraatje, een afgedwongen particuliere boetedoening.

Zoals Margriet Oostveen beschreef, komt deze nieuwe wind in het strafrecht natuurlijk uit Amerika overgewaaid, waar al langer automobilisten rondrijden met verplichte bumperstickers dat ze veroordeeld zijn wegens rijden onder invloed, en waar een geweldpleger een bord in zijn tuin moest plaatsen met het opschrift 'Hier woont een gewelddadige delinquent. Binnenkomen op eigen risico'.

Vergeleken hiermee doet de Haagse rechter het nog kalmpjes aan. Toch ademt het vonnis een barbaarse geest. Het nagelen aan de schandpaal, het rondrijden van misdadigers op mestkarren, het houden van openbare executies zijn strafmaatregelen die lang geleden werden afgeschaft. Waarom eigenlijk? Niet zozeer uit consideratie met de misdadigers, maar omdat de omstanders het niet langer konden aanzien. Publieke vernedering brengt een gevoel van walging teweeg of het geeft leedvermaak. Geen van beide zijn dit gemoedstoestanden die een overheid mag stimuleren. Het is allemaal al erg genoeg zonder het emotionele vuurtje verder op te stoken.

In de persoonlijke sfeer heeft het veel langer geduurd, voordat vernedering als bewust toegepast strafmechanisme werd uitgebannen. Nadat de lijfstraffen op school waren verdwenen, bleef het nog jaren gebruikelijk om kinderen die iets misdaan hadden in de hoek van het lokaal te plaatsen met een kap met ezelsoren op hun hoofd, of een bord om hun nek te hangen met het opschrift 'ik ben dom'. De ineenstorting van traditionele gezagsstructuren in de jaren zestig heeft een aantal vervelende consequenties gehad, maar

de consensus over de onaanvaardbaarheid van het vernederen van kinderen kan ik niet anders interpreteren dan als een teken van voortschrijdende beschaving. Dat kinderen niet meer publiekelijk te schande worden gezet is winst.

Wat niet wegneemt dat elke straf door een kind als vernederend wordt opgevat. Ook het naar de gang gestuurd worden of het strafregels moeten schrijven, of (thuis) het inhouden van zakgeld of andere voorrechten. Er is goedbeschouwd geen enkele vorm van straf denkbaar die niet op de een of andere manier vernedering inhoudt. Pedagogen maken zich altijd sterk voor een absoluut taboe op fysiek geweld, maar een klap in drift gegeven lijkt me te verkiezen boven het spreekwoordelijke dreigement 'Wacht maar tot je vader thuis komt!' (waarna deze z'n tabel met misdrijven en boetes voor de dag haalt). De enkele klap in drift gegeven (geen aframmeling) maakt de volwassene en het kind zelfs tijdelijk gelijkwaardig: de klapgever verliest zijn emotionele controle en toont hiermee z'n machteloosheid, waarmee de schuldige en de straffer althans in dit opzicht even gelijk opgaan.

Iets helpen doet het overigens niet. Noch het slaan, noch het toepassen van meer rationele strafmaatregelen. Mensen die als kind veel gestraft werden zijn geen moreel betere personen dan mensen die als kind nooit gestraft werden, maar op wie alleen maar dringend werd ingepraat. Straffen helpt ook niet voor criminelen; de gevangenis kweekt slechts recidivisten. De enige functie van straf is vergelding. Een inbreuk op de maatschappelijke orde moet een tegenmaatregel oproepen om het rechtvaardigheidsgevoel van de omstanders in stand te houden. Misschien is rechtvaardigheid uiteindelijk niets anders dan een behoefte aan symmetrie, het principe dat de natuur gebruikt om zich tegen de chaos te weer te stellen. Straffen zijn zinloos, maar dienen een hoger doel. Vernedering is even zinloos maar haalt het laagste in de mens naar voren. De rechterlijke macht zou niet zo diep moeten zinken.