Beatrijs Ritsema

Technisch schijnt het fileprobleem best oplosbaar te zijn. Ik heb wel eens iets gelezen over het vervangen van het snelwegnetwerk door een soort lopende band, waarop auto's kunnen plaatsnemen, die dan met een vaste snelheid van pakweg 110 km per uur van A naar B vervoerd worden. In dit visionaire systeem duurt de reis tussen Amsterdam en Den Haag standaard 52 minuten, behoren snelwegongelukken en opstoppingen definitief tot het verleden en kan men in de auto de krant lezen. Zodra een auto van de snelweg afslaat, begint het zelfstandig chaufferen weer. Mij lijkt zo'n systeem wel wat, maar ik ben een treinliefhebber en ik verwacht niet dat de ware automobilist er open voor staat. Liever zit hij vloekend op de medeweggebruikers in de file dan dat hij zich aan een suffe stoeltjeslift moet overgeven met z'n aerodynamische bolide. Zelfbestuur is belangrijker dan efficiëntie.

Bij alle toekomstbespiegelingen over de plaats die de computer zal gaan innemen in het dagelijks leven valt me telkens weer op hoe gemakkelijk de persoonlijke autonomie overboord wordt gezet ten gunste van verhoogd comfort of efficiëntie. De derde-generatie-computers zullen zelfdenkend zijn, waarmee bedoeld wordt dat je ze zodanig kunt programmeren dat ze allerlei routineklussen van de mens overnemen. Zodat de eigenaar van de computer tijd overhoudt voor, ja voor wat eigenlijk? Voor de diepere dingen van het leven waarschijnlijk, of voor nog meer amusement.

Het idee van het slimme apparaat berust op het gegeven dat 95 % van het menselijk handelen per individu op volstrekte routine is terug te voeren. Als de temperatuur zakt, zetten we de verwarming aan. De hoeveelheid wc-papier voor een gezin van vier personen ligt vast op jaarbasis. Hetzelfde geldt voor aardappels, potten pindakaas en whisky. Vrije tijd wordt voorspelbaar ingevuld: van tv-voorkeuren, sociale contacten, slaappatronen tot en met de frequentie waarmee iemand z'n beddegoed verschoont. Alles is kwantificeerbaar en extrapoleerbaar.

Het wenkende toekomstperspectief schijnt er nu uit te bestaan dat er in de kelder een slimme entiteit zit die bijhoudt hoe het met de voorraden zit en een seintje geeft als de bodem van de whiskyfles in zicht komt. Deze zelfstandig opererende computer doet het licht aan, zodra de huisssleutel contact maakt met het sleutelgat, of beter nog ontgrendelt de voordeur, wanneer de eigenaar aan komt sjokken. Ook kan hij de precieze tijd berekenen die een willekeurige rollade in de oven moet doorbrengen om de juiste graad van malsheid te bereiken. Volgens de Amerikaanse computergoeroe Nicholas Negroponte is het een kwestie van tien, twintig jaar voor de huiscomputer iemands stemming kan aanvoelen en uit eigen beweging Engelbert Humperdinck opzet, terwijl je zelf nog niet eens besefte dat je daar behoefte aan had om half twaalf 's avonds met een glas whisky op de bank (intussen neemt de video op eigen initiatief The Guns of Navarone op om op een later tijdstip van te genieten). De volgende morgen heeft de computer, alert als altijd, gezorgd voor het ochtendblad: een uitgeprinte selectie van artikelen uit alle kranten, precies toegesneden op je persoonlijke belangstelling. Voor de gezelligheid doet de computer er nog een aanbieding van een goedkope vliegtrip naar Tunesië bij. 'En neem er zelf ook een,' communiceer je terug. Verwarring in de kelder.

Het zal technologisch best te realiseren zijn – tenslotte leidt iedereen nu ook al een afgepast, voorspelbaar leven – maar is het ook leuk om dag in dag uit met je neus op je eigen voorspelbaarheid te worden gedrukt door slimme apparaten? In het algemeen schijnen mensen toch graag de illusie te koesteren dat ze zelf hun beslissingen nemen. In deze hang naar vrijheid betonen ze zich trouwens ook weer voorspelbaar. De prikpil is handiger dan de dagelijks te consumeren orale anticonceptiepil, maar in de praktijk vindt de prikpil vooral aftrek onder verstandelijk gehandicapte vrouwen, die moeite hebben met plannen en onthouden. Ik voorzie een grote toekomst voor de nieuwe zelfdenkende computers in verzorgingstehuizen en begeleid-wonen-projecten.

Beatrijs Ritsema

In menselijke betrekkingen is het zo geregeld dat degene die iets níet wil een zwaardere stem heeft dan degene die iets wél wil. Geslachtsgemeenschap tegen de wens van een van de deelnemers is verkrachting, ook binnen het huwelijk. De regel dat het niet-willen prevaleert boven het wel-willen geldt ook voor de kleinste uitingen van geïnteresseerdheid. Als een man met een bosje bloemen aanbelt bij een vrouw in wie hij wat ziet, is de vrouw gerechtigd de bloemen af te wijzen – ze hoeft de man niet eens binnen te laten. De neezegger wint altijd, omdat vrijwilligheid in relaties belangrijker is dan al het andere.

Je kunt iemand wel verplichten om tegen zijn/haar zin te scheiden, maar je kunt iemand niet verplichten om tegen z'n zin te trouwen of in een huwelijk te blijven zitten. Zonder vrijwilligheid komt een relatie in de sfeer van onderdrukking en slavernij terecht. Het zou mooi zijn als iedereen zich in overeenstemming met deze theorie zou gedragen, maar dat doen mensen natuurlijk niet. Het duidelijkste komt dit tot uiting in het verschijnsel stalking (waarvoor nog altijd geen goed Nederlands equivalent is gevonden – het is het gedrag van een jager die zijn prooi in een hoek drijft). Stalkende persoonlijkheden zijn niet speciaal iets nieuws, maar vroeger kregen ze vaker hun zin, al was het maar omdat echtscheiding niet eenvoudig was. Stalking is in zoverre een moderne plaag dat er op de vleugels van het individualisme zwaarder getild wordt aan het principe van vrijwilligheid. Sinds kort zit stalking in het wetboek van strafrecht, dankzij Boris Dittrich, maar het zal een heel moeilijk te bestrijden misdrijf blijven. Hoe bestrijd je iemand die zich opdringt? Hoe kom je af van een kleverig persoon?

Stalkingmechanismes doen zich niet alleen voor in de liefde of in de obsessie van een fan voor zijn idool, maar ook in verzuurde werkverhoudingen. Zoals bekend is het in het Nederlandse arbeidsrecht praktisch onmogelijk iemand te ontslaan. Iemand moet echt op heterdaad betrapt zijn bij ongewenste onzedelijkheden of met zijn hand in de kas, wil een werkgever van hem af kunnen. Alle andere gevallen leiden tot eindeloze procedures met ziekmelding, situationele arbeidsongeschiktheid, advokaten over en weer, het kantongerecht, schadeclaims, gouden handdrukken. Deze buffers zijn bedoeld ter bescherming van de werknemer tegen de willekeur van de werkgever en in dat opzicht zullen ze hun nut wel hebben. Maar de werkgever die een dienstverband wil beëindigen, zal zich in het slepende arbeidsconflict voelen als de prooi van een stalker die niet van ophouden weet.

De omgang met de abnormale medemens kan tot vergelijkbare gevoelens van verstikking leiden. Mensen die de zorg moeten dragen voor een dementerende huisgenoot rapporteren vaak een gevoel van gegijzeld zijn. Ze zitten met huid en haar vast in een kleverig soort van non-relatie, waar ze helemaal niet om gevraagd hebben en die hun hele leven verziekt. Hetzelfde geldt voor mensen die door hun drugsverslaafde familieleden bestolen en bedrogen worden. Ook hier is sprake van een eenzijdige relatie die niet op vrijwilligheid berust en dus stalkerachtige trekjes vertoont, althans in de ogen van de belaagde persoon.

Iedereen die door een ander wordt belaagd wil daar van af, of het nu gaat om lawaaimakende buren of tierende gekken in de buurt. Elke onaangename medemens wordt zo een stalker, ieder die daar last van heeft een prooi. Het geklaag over burengerucht is immer stijgende. Junks en bedelaars worden zonder veel succes door de politie weggeveegd uit bepaalde wijken op aandringen van de bewoners, die niet geïnteresseerd zijn in waar ze dan wel naar toe zouden moeten, zolang ze maar verdwijnen uit hun straat. Voor deze houding is de term nimby uitgevonden (not in my backyard). Het nimbyschap staat haaks op sociaal wenselijke eigenschappen als tolerantie en acceptatie, maar in ons hart zijn wij allemaal nimbies. Niemand wil zwervers in zijn portiek of een buurman met psychotische uitbarstingen.

Opmerkelijk is dat nu ook het laatste toevluchtsoord van de onaangepaste verschoppeling zich bekeerd heeft tot nimbygedrag. Sommige psychiatrische inrichtingen sturen patiënten tegen hun wil weg. In de Volkskrant van 13 juni werden een paar psychiaters geïnterviewd. Een van hen zei: 'Er zijn mensen die het op geen enkele plek in de samenleving uithouden. En wij houden het met die mensen niet uit.' Een eindje verderop in de krant wordt een psychiatrisch patiënt geïnterviewd die na een verblijf van acht jaar tegen zijn wil ontslagen werd en na een paar weken rondzwerven op de stoep van die zelfde instelling ging kamperen.

Dit is zo absurd dat het nauwelijks te geloven is. In de grote steden lopen hele contingenten psychiatrisch gestoorde zwervers rond die weigeren om te worden opgenomen, omdat ze gehecht zijn aan hun vrijheid, en de enkeling die het comfort van de inrichting verkiest boven een leven als dakloze wordt buiten gezet! En dat om geen andere reden dan dat de hulpverleners het niet met hen uithouden. De patiënten gedragen zich onhandelbaar, houden zich niet aan de huisregels, boeken geen vooruitgang in de therapie, wat moet je met die mensen aan?

Tja, ik weet het ook niet, maar als zo iemand de voorkeur geeft aan een omgeving met witte jassen, zou ik zeggen: geef 'm z'n zin. In de weigerachtigheid een psychiatrisch patiënt verder te behandelen (of desnoods alleen maar van onderdak en voedsel te voorzien) matigen hulpverleners zich de rol aan van een partner, vriend of familielid. Die mensen zijn gerechtigd de relatie met een psychisch gestoorde op te zeggen, omdat ze geen verbetering ontwaren of het domweg niet meer kunnen opbrengen. Natuurlijk raken hulpverleners gefrustreerd als de patiënt on(be)handelbaar blijft. Dat is een domper op de arbeidsvreugde. Je wilt altijd een beetje resultaat van je werk. Maar de functie van een psychiatrische inrichting is niet alleen het oplappen van mensen met psychische aandoeningen, maar ook het verlichten van de lasten die de rest van de maatschappij moet dragen, als deze patiënten vrij rondlopen.

Er is veel stalkingsleed en ik kan voor bijna iedereen die last heeft van de medemens begrip opbrengen. Maar niet voor professionele hulpverleners die gestoorden buiten zetten.