Conservatisme kan geen oplossing zijn voor maatschappelijke problemen, omdat de geschiedenis zich per definitie naar voren beweegt en niet naar achteren. Nostalgie, het verleden romantiseren, de standaarden voor een goed leven afleiden uit vervlogen tijden zijn wijdverspreide menselijke tendenties. In het algemeen correleert de conservatieve attitude met tevredenheid over het eigen leven. Dit is niet verwonderlijk. Iemand die het allemaal prima voor elkaar heeft is meer geneigd om alles te houden zoals het is, dan zich in de woeste wateren van de verandering te storten. Je weet immers wat je hebt en of een verandering ook een verbetering is, moet nog maar worden afgewacht.

Een conservatieve instelling treffen we relatief meer aan onder mensen met een hoge maatschappelijke status, mensen in bonis, ouderen en machtigen. Een positie in de bovenste regionen van wat dan ook is niet bevorderlijk voor het revolutionair elan. Het eigenaardige van de nieuwste lichting conservatieven is dat ze wel zeker maatschappelijke veranderingen voorstaan (ze vinden dat er van alles mis is met de status quo), maar dat hiervoor moet worden teruggegrepen naar een vroegere moraal, die voor hen zelf niet meer geldt, maar voor anderen kennelijk nog wel van pas kan komen.

De analyse van Livestro komt erop neer dat veel van de huidige maatschappelijke problemen (criminaliteit, misbruik van uitkeringen, hoge echtscheidingscijfers) een gevolg zijn van een tekortschietende moraal. Als mensen de waarden en normen kregen ingeprent, zoals die in de jaren vijftig gangbaar waren, dan zaten we nu niet met zinloos geweld, met een miljoen Wao-ers en met het leed dat echtscheiding heet.

Hoewel ik mezelf verwant voel met de conservatieve attitude, een conservatisme dat overigens vooral voortkomt uit scepsis tegenover het idee ‘vooruitgang’, vind ik deze analyse wel heel erg simplistisch. Containerbegrippen als moraal, waarden en normen zijn niet specifiek genoeg om als verklaring van een verschijnsel te kunnen dienen. Ze zijn zo breed dat elke uitspraak tautologisch wordt. Iemand die niet steelt heeft een goede moraal/de juiste waarden en normen. Een dief heeft een slechte moraal/de verkeerde waarden en normen. Hoe heeft dit kunnen gebeuren, die incidenten van zinloos geweld, al die honderdduizenden die thuis zitten met een uitkering, die familieverscheurende echtscheidingen? Tja, die mensen weten gewoon niet hoe het hoort. Ze zijn verkeerd opgevoed, hebben geen karaktervorming gekregen, zijn uitsluitend georiënteerd op hun particuliere gewin.

Dit kan eenvoudig niet kloppen. De verschuiving van een standenmaatschappij naar een individualistische maatschappij is zo ingrijpend geweest met zoveel veranderingen op alle niveaus en op alle manieren waarop mensen met elkaar omgaan, dat je er niet één dingetje uit kunt halen (de moraal) en zeggen: als we dit nu terugdraaien naar hoe het was in de jaren vijftig, dan lossen we de problemen op.

Livestro wijst bescherming en versterking van kerninstituties aan als middel om de afgezakte moraal weer op een gewenst niveau te krijgen. Bij kerninstituties moeten we denken aan het huwelijk, de kerk, de vereniging, de school en de universiteit. Alleen op die laatste twee kan de overheid echt invloed uitoefenen. Dat is de afgelopen dertig jaar dan ook met niet-aflatende kracht gebeurd. De ene na de andere hervormingsgolf sloeg over het onderwijs. Bezuinigingsoperaties werden gemaskeerd als onderwijsvernieuwing, waarbij steeds uitzinniger leerdoelen en stringentere methodes werden opgelegd. Terwijl de overheid de rendementseisen opschroefde, werden universiteiten genoodzaakt steeds grotere delen van hun onderzoeksbudget door externe financiers te laten bekostigen, met alle afhankelijkheid en plicht tot instant relevantie vandien. Ook het basis- en middelbaar onderwijs is volop actief op de sponsormarkt om de gaten in de begroting te dichten. De overheid zou zich juist moeten beperken tot zorg dragen voor een redelijke financiering en het vaststellen van eenduidige eindtermen vaststellen. Binnen deze randvoorwaarden is elke school uitstekend in staat zijn eigen beleid en onderwijsmethodiek vast te stellen. Er is in de maatschappij vraag naar traditioneel onderwijs met nadruk op de basics en er is vraag naar modern onderwijs met de nadruk op leren-leren-vaardigheden, dan wel creativiteit. Als scholen in staat gesteld worden hun eigen positie op dit continuüm in te nemen, splitst het publiek zich vanzelf op. De overheid hoeft hierin geen voortrekkersrol te spelen.

Wat de versterking, dan wel de bescherming van het huwelijk, de verenigingen en de kerken betreft, hoeft niemand zich illusies te maken. Deze drie instituten zijn gedevalueerd tot expressie-factor. Ze maken onderdeel uit van de life-style, die mensen als een jas kunnen aan- en uittrekken. Mensen die uit een huwelijk willen, houd je met geen tien paarden tegen. Er staan geen maatschappelijke sancties meer op gescheiden personen of op ongehuwde moeders. Ongehuwd samenwonenden (homo of hetero) hebben de facto dezelfde rechten en plichten als gehuwden (homo of hetero). Er is geen hond die het iets kan schelen of een ander wel of niet getrouwd is. Om in deze sfeer van individualisme de rigide moraal van de jaren vijftig opnieuw ingevoerd te krijgen lijkt me een zwaardere operatie dan een excursie naar de maan organiseren voor heel Nederland.

De kerken zijn ongetwijfeld altijd belangrijke moraalbewakers geweest. Maar hun rol als politieagent is uitgespeeld. Voor zover de mensen nog in de kerk zitten, zitten ze er voor de esthetiek of om vagelijk ethisch gesticht te worden of om geestelijke hulp te krijgen, maar niet om voorschriften te volgen hoe ze moeten leven, zeker niet als het over seks gaat. Ik zie ook niet de minste voorbode dat er verandering zou kunnen komen in deze situatie. De veelbesproken bekering van het echtpaar Willem-Jan Otten en Vonne van der Meer tot de katholieke kerk was een individueel-theologische actie, die uit een innerlijke behoefte voortkwam, en niets te maken heeft met de manier waarop miljoenen mensen honderden jaren in de kerk zaten en zich min of meer gedachteloos hielden aan de voorschriften die van de kansel neerdaalden op de kudde. Eerder dansen de kalveren op het ijs dan dat deze tijd zal terugkomen.

Dankzij de rijkdom is onze tijd doortrokken van vrijblijvendheid. Dit heeft zoveel voordelen dat niemand, die er even over nadenkt, echt terug wil naar de moraal van vroeger. Bovendien wil iedereen in landen waar het er minder vrijblijvend aan toe gaat, maar al te graag zich hier vestigen. Een vrijblijvende cultuur brengt z’n eigen problemen met zich mee. Maar met een pragmatische instelling kan best het een en ander worden verbeterd. Daar is net zo min het perspectief van een progressief paradijs voor nodig als een conservatieve gouden moraal

Beatrijs Ritsema

Beatrijs Ritsema

Een oude man zit in de tram. Hij heeft pech, want het is de verkeerde tram, eentje die vol zit met zingende en brullende voetbalsupporters. De oude man probeert een low profile te bewaren, maar ze krijgen hem in de gaten en beginnen hem te tergen: ‘Hé, ouwe lul! Ben jij voor Ajax?’ Als hij zwijgt, verandert het spreekkoor van ‘joden’ in ‘ouwe lul’. De groep host om hem heen.

De oude man brengt het er zowaar ongeschonden van af, gaat naar huis en schrijft een stukje over wat hem overkwam. Hij beschrijft nog een paar andere incidenten en knoopt, nu hij toch lekker bezig is, er meteen een hele analyse aan vast, die – het viel te verwachten – niet van cultuurpessimisme ontbloot is.

Wat moet een mens aan met een dergelijk stuk? Er zijn talloze reacties denkbaar. Je kunt ermee instemmen, je kunt kritiek hebben op de analyse, je kunt vinden dat de verkeerde verbanden worden gelegd, maar het valt onmogelijk te ontkennen dat het tramincident ‘erg’ is. Er is geen cultuur ter wereld te vinden, waarin het normaal is dat oude mensen door een horde idioten getart en bedreigd worden. Jonge mensen trouwens ook niet. Helemaal niemand, zelfs geen pedofiel, hoort door de een of andere horde bedreigd te worden.

Dat die dingen gebeuren, wil nog niet zeggen dat ze ook normaal zijn, noch in statistisch, noch in moreel opzicht. Toch was dat precies de reactie van Arnon Grunberg (in de Vpro-gids) op H.J.A. Hofland (want dat was natuurlijk de oude man in de tram, die van zijn perikelen verhaalde in Hollands Maandblad). Die reactie luidde: sukkel, waar maak je je druk over. Verslechtering van alles is de norm. Niets om je over te verbazen, niets om over in paniek te raken.

Hofland maakt zich zorgen over de beschaving. Grunberg schrijft niet te weten wat Hofland met ‘beschaving’ bedoelt. In plaats van dit woord in een woordenboek op te zoeken, geeft hij zijn eigen definitie: ‘Beschaving, dat is dat het Rode Kruis op bezoek komt en dat de leiding van het Lager beslist dat we een opera opvoeren.’ Beschaving is niets anders dan ‘een dekmantel voor slachtpartijen, crematoria en martelkamers.’ Ha, we zijn weer thuis. De holocaust, de zes miljoen, de kampen, de kapo’s.

Zou er nu nooit eens een discussie gevoerd kunnen worden zonder dat WO II er met de haren wordt bijgesleept? Asielzoekers, slachtoffers in de derde wereld, het lot van de indianen, het zijn allemaal illustraties van en verwijzingen naar de joden in WO II. Net zoals de ongerichte agressie in het openbaar vervoer tegen zomaar een willekeurig persoon.

Het maakt allemaal niets uit volgens Grunberg. In de Tweede Wereldoorlog werd je als jood opgepakt en in een concentratiekamp vermoord, tegenwoordig word je als oude man in de tram gemaltraiteerd door een horde hooligans. Niets nieuws onder de zon, zeur d’er niet over, de wereld ís een groot concentratiekamp.

Dit is het gelijk van de dood. Het gelijk van ‘waarom zou ik me aankleden, naar mijn werk gaan, mijn geliefde omarmen, mijn kat te eten geven, als we toch vroeg of laat liggen te rotten in ons graf?’ Het heeft inderdaad allemaal geen enkele zin.

Een meisje komt huilend thuis van school, omdat haar vriendinnetjes haar uitgelachen en vernederd hebben. Vader Grunberg: ‘Ja kind, zo zit het leven in elkaar. De mens is de mens een wolf. Je kunt er maar beter zo vroeg mogelijk aan wennen dat iedereen eropuit is je onder de grond te schoffelen.’

Iemand krijgt een hartaanval. Grunberg: ‘Wees blij, kanker is nog veel erger.’ Iemand z’n huis brandt af. Grunberg: ‘Ach, in de oorlog moest je je medegevangenen vergassen.’ Een oude man wordt uitgejouwd in de tram. Grunberg: ‘Zo werkt het in de beschaving.’

Dit is pure Orwelliaanse newspeak. Door het uitzonderlijke te bombarderen tot de norm zelf perverteert hij de wereld. Iets wat gebeurt kan nooit meer ‘erg’ zijn, omdat het erge normaal is. En beschaving is slechts een handige techniek voor efficiëntere slachtpartijen, zoals alle slimme en geblaseerde mensen dienen te weten.

In dit claustrofobisch universum moet iedereen die zich ergens zorgen over maakt zijn bek houden. Wie het waagt te spreken, wordt neergesabeld met de zes miljoen. Dit is een vorm van totalitair denken die leidt tot de volgende zes miljoen.