Beatrijs Ritsema

Kennelijk hoor ik ook bij de ‘lagere burgerij’, want ik heb met veel plezier naar Youp van ’t Hek in Zomergasten gekeken. Als je Youp van ’t Hek leuk vindt, dan heb je jezelf flink verdacht gemaakt bij Wilfred Takken die in deze krant de Youp-avond voorbeschouwde en met deze kwalificatie voor de dag kwam. Waar deed die term me toch aan denken? Ik herinner me marxismescholingen in de jaren zeventig, waar teksten van Engels en Lenin werden bestudeerd. Spitsburger, lagere burgerij en klassenvijand waren zo’n beetje synoniemen voor hetzelfde: benepen middenstanders en klerken die zich geheel ten onrechte verheven achtten boven het proletariaat. Maar de marxistische klassen-indeling met het bijbehorende valse of echte bewustzijn is vervaagd en wie nu nog smalend spreekt over lagere burgerij kan maar één ding bedoelen: plat en ordinair.

Youp van ’t Hek is ordinair (en grof en smakeloos) en wie hem leuk vindt ook. Tjonge, wat ben ik blij dat ik bij de ordinaire types hoor, want in het andere kamp, dat ik gemakshalve maar even het kamp der verhevenen van geest noem, gaat het er pas echt ellendig aan toe. Het trefwoord luidt daar ‘integer’. Als een film, een boek of een tv-programma integer is gemaakt, dan weet je dat het op sensatie gerichte onderwerp druipt van de goede smaak. De maker heeft het niet ordinair aangepakt, maar met respect voor alle betrokkenen. Niemand hoeft zich gekwetst te voelen, er zijn ook zeker geen dieren misbruikt, er is slechts iets bespreekbaar gemaakt.

Documentairemaker Roy Dames is volgens diverse voorbeschouwers integer te werk gegaan in zijn serie over sterven en dood van een verstandelijk gehandicapte vrouw. In Vrij Nederland bevestigde EO-chef Arjan Lock dat de dood van deze aan kanker lijdende vrouw op natuurlijke wijze in het verhaal past en daarom natuurlijk moest worden uitgezonden. Het woord ‘integer’ moet mensen over de drempel halen om dit schouwspel aan te zien. Integriteit vormt ook de waterscheiding tussen serieuze mensen en de meer ordinaire figuren die bijvoorbeeld naar Sex voor de Buch kijken. Het laatste is het toppunt van wansmaak, het eerste een vorm van volksverheffing.

Ik zie nauwelijks verschil tussen beide programma’s en als ik gedwongen werd een keus te maken, zou ik Sex voor de Buch nemen (al is dat geloof ik al weer van het scherm verdwenen), omdat er daar tenminste nog wat te lachen viel, iets waar je bij de aanblik van een stervende geeestelijk gehandicapte vrouw niet op hoeft te rekenen. Dat allerlei sensatie op de televisie wordt gebracht, kan ik wel begrijpen, maar waarom zou integriteit de sensatie acceptabel maken? Ik kan maar niet bedenken wat de functie van doodgaan op tv zou kunnen zijn, of het doodgaan nu integer of juist ordinair in beeld wordt gebracht. EO-chef-informatie Arjan Lock daarentegen heeft er uitgesproken ideeën over. Behalve het algemene cliché dat de dingen nu eenmaal bespreekbaar moeten zijn, zegt hij over het gefilmde sterven van Fien: ‘Heel ontroerend. Je móét er wel over nadenken hoe het jezelf zal vergaan. Als dat geen goede functie is, weet ik het niet meer.’

Waar de mensen in de Middeleeuwen genoeg hadden aan een een klein schedeltje in de hoek van een schilderij als memento mori, moet nu het paardenmiddel van een integer gefilmd stervensproces in stelling worden gebracht om mensen tot bezinning over hun eigen dood te brengen. Over dikhuidigheid gesproken. Iemand die zulke zware prikkels behoeft, zal vast ook geen hoge kwaliteit zelfreflectie afleveren. Niet dat dat overigens een hoge prioriteit heeft. Er is geen enkele winst te behalen bij het speculeren over hoe het je zal vergaan, als de dood eenmaal nabij is. Je hebt het weliswaar op de tv gezien, maar als het jezelf betreft, is het toch weer anders. Andere ziekte, andere omstandigheden, andere hoofdrolspeler. Met de instelling ‘dat zien we wel als het zo ver is’ kom je even ver. Doodgaan is een van de weinige dingen, waarop je je niet geestelijk hoeft voor te bereiden. Het is geen examen waarvoor je kunt zakken. Iedereen kan het op elk moment, alsof hij ervoor in de wieg is gelegd.

Een vrouw hoeft geen bevalling op tv gezien te hebben om zelf een kind te kunnen baren. Je hoeft geen programma’s over akelige ziektes, laat staan over bloederige operaties gezien te hebben om aan het ziek- of sterfbed van een vriend of familielid te zitten en daar ondersteunend gedrag te vertonen, zoals normale vrienden en familieleden dat doen.

De dood van de een kan niet ter verheffing van de ander worden aangewend. Zeker niet door een derde met een snorrende camera. Elke integriteit verkeert dan in sensatiezucht.

Beatrijs Ritsema

Van de week ging het gesprek over charisma. Meer specifiek over de vraag of charisma aangeboren is of iets wat mensen zichzelf verwerven in de loop van hun leven. Over dit soort kwesties valt lustig te speculeren. Aan de ene kant lijkt charisma op een trek als extraversie (je bent het of je bent het niet en het is zo goed als onmogelijk de eigenschap te veranderen), aan de andere kant kom je zelden charismatische kleuters of tieners tegen. Hitler was in zijn jonge jaren in het geheel geen gevierd persoon. De meeste mensen die in staat zijn grote massa’s te mobiliseren of tot verrukking te brengen vielen in hun jeugd niet noemenswaardig op.

De ware charismaticus is niet meer piepjong en moet het een en ander meegemaakt hebben, bij voorkeur iets tragisch. Een gemeenschappelijk kenmerk van goeroes, schreef Anthony Storr in zijn boek Feet of Clay. A Study of Gurus, is dat ze door een zwarte periode van depressie of andere persoonlijke ellende zijn heengegaan, voordat ze gelouterd hun boodschap konden verkondigen aan potentiële volgelingen. Dit klinkt aannemelijk. Vanuit het donker zie je beter het licht dan wanneer je toch al in het zonnetje staat. Een vrolijke flierefluiter zal minder zieltjes winnen dan iemand die iets te boven is gekomen.

Omstandigheden en diverse spelingen van het lot kunnen iemand geschikt maken voor de rol van charismaticus, maar toch blijft de persoonlijkheid zelf van groot belang. Er zijn tal van mensen met een vergelijkbare achtergrond als bijvoorbeeld Bill Clinton (armoedige jeugd, vader nooit gekend, alcoholische, mishandelende stiefvader) die hun lijden ook te boven zijn gekomen, maar het verder niet tot wereldleider brachten, laat staan dat ze massa’s in vervoering konden brengen. Clinton heeft net weer dat je ne sais quoi en die ambitie, waardoor hij – ook met minder ellende in zijn jeugd – het altijd ver had geschopt.

Uiteindelijk is charisma het resultaat van een geschikte persoonlijkheid die in geschikte omstandigheden terecht kwam en daarmee een onontwarbaar mengsel van onherhaalbare factoren. Voor ieder individu geldt vanzelfsprekend dat er sprake is van een totaal onoverzichtelijke optelsom van aanleg, geneigdheden en invloeden van buiten. Elk mens is gedoemd tot uniekheid. Dit is een relevant feit voor de discussie over het reproductief klonen. Een reproductieve kloon is niets anders dan een jaren later kunstmatig tot stand gebrachte helft van een eeneiïge tweeling. De Italiaanse vruchtbaarheidsspecialist Antinori geeft hoog op van de mogelijkheden om kinderloze echtparen te helpen via het kloneren van zichzelf of van genetisch materiaal van een overleden kind. De Raëliaanse beweging, las ik in deze krant, is ook geobsedeerd door de kloontechniek, niet alleen voor de voortplanting van onvruchtbaren, maar ook ter verbetering van menselijke kenmerken en mogelijkheden. Dat laatste is onbegrijpelijk. Hoe kan een kopie van iets beter zijn dan het origineel? Daar zijn weer heel andere technieken voor nodig dan de kloontechniek zelf.

Het reproductief klonen van mensen is in geen enkel land toegestaan, maar in de particuliere sector hebben ondernemende artsen vrij spel met hun privéklinieken, dus binnen niet al te lange tijd zullen de kopieerexperimenten wel in gang gezet worden. Men hoort dit op ethische gronden te veroordelen – toch hoop ik dat het er van komt omdat het me leuk lijkt die megalomanie compleet de soep in te zien draaien.

Niets zo eenvoudig als een kind op de gewone manier op de wereld te zetten. Maar ingewikkeld kan natuurlijk ook: tientallen eicellen extraheren, genetisch materiaal destilleren en injecteren, petrischaaltjes, incubators, IVF-procedures, draagmoeders, miskramen, kortom een gigantische miljoenenoperatie waarvoor? Om een kopie te produceren! Niet eens iets nieuws, zoals elke spontaan geconcipieerde vrucht toch weer een nieuwe unieke genencombinatie vormt, maar een domme kopie van wat we al hadden. Die waarschijnlijk ook nog eerder dan normaal het begeeft, omdat de gebruikte cel, waarin de stamcel geïnjecteerd wordt, ouder is, dus al een eind op weg met z’n delingen.

In het licht van alle problemen waarmee de mensheid te kampen heeft is de menselijke kloon zo ongeveer de laatste in aanmerking komende oplossing. Juist daarom zou ik er wel een tot leven willen zien komen. En dan liefst eentje van Hitler. Er is vast nog wel een lichaamscel van hem op te sporen. Zodat we kunnen meemaken hoe zijn schuchtere kloon, opgevoed door aardige ouders, op zijn 15de komt te overlijden aan een hartaanval, nadat hij de tweede prijs in een aquarelwedstrijd voor tieners heeft gewonnen.

Beatrijs Ritsema

Vakantie is bedoeld ter ontspanning. Geen verplichtingen, geen sleur, niet het normale takenpakket. Globaal zijn er twee methodes om de ontspanning vorm te geven: een doevakantie of een ligvakantie. Ons compromis tussen deze twee uitersten komt jaar in jaar uit neer op de zoekvakantie.

Twee weken lang brengen we met ons vijven een onevenredig groot deel van de tijd door met zoeken. Wij zoeken objecten, activiteiten en elkaar. Door het jaar heen wonen we in een huis met veel meer spullen erin dan wat er met vakantie meegaat. Het voordeel van een huis is dat de spullen een vaste plaats bezitten (toegewezen door mijzelf). Op vakantie is dat onmogelijk. Om te beginnen mogen er al geen recipiënten mee om de spullen in te verpakken, omdat deze recipiënten (koffers, dozen, kratjes) ruimte innemen. Volgens het principe ‘licht reizen’ mag er geen doos op dak en geen karretje achter de auto. Bovendien is het gevaarlijk de achterbak tot de nok te vullen. De enige manier om toch een volledige kampeeruitrusting, kleding, sport- en spelattributen voor vijf personen mee te nemen is om alles los in de achterbak te flikkeren en aan te stampen. Hebben we ons eenmaal op de camping geïnstalleerd, kan het echte speurwerk beginnen. ‘Mama, waar is mijn duikbril?’ ‘Waar zijn de lucifers?’ ‘Hebben we geen opener bij ons?’ ‘Ik kan de zonnebrandcreme niet vinden.’ Zaklantaarns, zout, wc-papier, het Stap-op-spel, het woordenboekje moeten steeds opnieuw gelokaliseerd worden temidden van de rotzooi in en om de tent.

Voortdurend vragen gezinsleden waar de anderen zijn. Als het de jongste is die weg is, moet onmiddellijk zoekactie worden ondernomen, want die heeft zo’n slecht richtingsgevoel, dat ze vanaf de wc op de terugweg naar de tent onherroepelijk verdwaalt op de camping. Veel tijd gaat heen met het zoeken naar winkels om spullen aan te schaffen die ten onrechte thuisgebleven zijn of waar ineens een dringende behoefte aan ontstaat. Een pyjama, plakkertjes voor lekke luchtbedden, pingpongballetjes, een parasol, met dit soort aanschaffen gaat al snel een halve dag heen.

Geschikte activiteiten, ook al zoiets. Met het gidsje in de ene hand en de plattegrond in de andere dwalen door een stadje en nóg de bezienswaardigheden mislopen wegens foute aanwijzingen of regelrechte onaanzienlijkheid. ‘Ik wil best naar dat kasteel, als er maar geen rondleiding bij zit,’ zegt het ene kind. De ander wil absoluut niet wandelen in die stomme natuur. De derde wil alleen maar voort na een ijsje. Waar zijn die Ola-uithangborden, als je ze nodig hebt? Hoe goed je ook zoekt, er valt niets te vinden dat iedereen tegelijkertijd blij maakt. Altijd ligt er wel iemand dwars.

Een restaurant dan ter afwisseling van de toch wat Spartaanse kampeerkost? In dit land van het goede en goedkope uit eten gaan moet het niet moeilijk zijn iets geschikts te vinden. Kijk, in dit restaurant ‘Le petit Caporal’ genoten we drie dagen geleden een voortreffelijke maaltijd. Daar gaan we nu natuurlijk niet opnieuw naar toe. Wij zijn avontuurlijk gesteld en willen niet de hele tijd hetzelfde. Dat is ook nergens voor nodig, want er is een keur aan eetgelegenheden in deze stad.

Toch valt het niet mee. We willen geen ordinaire hamburgertent of pizzajoint. Zo goedkoop hoeft het nou ook weer niet. We willen ook niet al te sjiek, want dan duurt het te lang en dan worden de kinderen balorig. Iets eenvoudigs en toch gezelligs. Recht toe recht aan Franse keuken, geen Chinees of Grieks. Drie kwartier verder na bestudering van minstens tien buitenmenu’s (de stemming van sommigen zakt alweer richting nulpunt) vinden we eindelijk iets wat erop lijkt. Wel wat duur, geeft niet, mag ook wel een keer. In een stomperige stemming plaatst de meute zich aan het smetteloze tafellinnen met de oversized wijnbokalen. Liever had ik de tafel met papier bekleed gezien. De serveerster deelt weinig toeschietelijk de menu’s uit. Nu komt het lastige gedeelte: de menukaart vertalen voor de kinderen en ze vervolgens afhouden van bestellingen die ze zeker niet zullen opeten. Het moet zowel lekker zijn als niet veel te veel.

Mijn moeizaam bij elkaar gesprokkelde bestelling vang ik aan met ‘Pour la petite une portion de frites’. Die zijn er niet. Geen frites? De bodem onder dit hele restaurantbezoek wordt weggeslagen. Dan hadden we net zo goed op de camping haricots verts kunnen eten. Een helse woede klimt in me op. Nu zoeken we zoiets eenvoudigs en zelfs dat is ons niet gegund om te vinden. ‘We gaan,’ zeg ik, ‘terug naar Le petit Caporal.’ Zonder morren zet iedereen zich in beweging. De serveerster lijkt opgelucht deze culinaire friet-barbaren weer te zien vertrekken.

Beatrijs Ritsema

Al die overlegrondes en compromisbesprekingen tussen de directie van de Nederlandse Spoorwegen en de vakbonden hebben uiteindelijk niets opgeleverd. De gehate nieuwe dienstregeling is ingevoerd, maar een paar weken later besloot de NS-directie om allerlei treinen tijdelijk uit te laten vallen, met als meest in het oog lopende opheffing de rechtstreekse verbinding Amsterdam-Zandvoort. Echt een spoorlijntje om moord en brand over te roepen, wat dan ook gebeurde, want het is wel heel zuur voor die arme Amsterdammers om op hete zomerdagen hun directe treinverbinding met het strand te moeten missen.

Personeelstekort, luidde de verklaring, meer specifiek: ziekteverzuim. Het spoor kampt deze dagen met ziekmeldingen van 15 % onder de conducteurs en 9 % onder de machinisten. Het verbaast langzamerhand dat er nog zoveel treinen wèl rijden. Je kunt deze cijfers niet anders interpreteren dan als collectieve sabotage of passieve agressie. Zoveel mensen kunnen niet tegelijk ziek zijn. Deze werknemers liggen niet met een griepje in bed, maar uiten hun ongenoegen over hun werk door zich ziek te melden. Het woord ‘baaldag’ hoor je weinig meer, maar in feite zijn al die korte ziektetjes en dagen dat mensen het niet kunnen opbrengen om naar het werk te gaan als ziekte vermomde baaldagen. Als de eerste drie dagen van een ziekteperiode voor rekening van de werknemer kwamen, zou het ziekteverzuim kelderen en zou de trein tussen Amsterdam en Zandvoort rijden als vanouds.

De typisch Nederlandse gewoonte om zich ziek te melden bij ongenoegen leidt tot idiote situaties: het ziekteverzuim onder cipiers bedraagt 16 procent en dus moeten er gedetineerden voortijdig uit de gevangenis worden ontslagen. De wachtlijsten in de gezondheidszorg hebben niet zozeer met geld te maken, als wel met het feit dat de vacatures voor verplegend personeel niet vervuld raken. De weinigen die nog wel in de zorg werken vinden het werk niet leuk en te druk, waardoor ze zich vaker ziek gaan melden, zodat de werkdruk voor de overgeblevenen verder oploopt, die zich op hun beurt ziek gaan melden, enzovoort. Hetzelfde gebeurt in het onderwijs.

Er zitten in Nederland een miljoen mensen in de WAO. Sommigen wegens chronische ziektes of handicaps, maar er zijn er ook velen die thuis zitten na hoogopgelopen conflicten of andersoortige ziekmakende factoren. De heersende opvatting over hoe deze misstand moet worden bestreden concentreert zich op praten en overleggen. Het werk moet zo ingericht zijn dat het de werknemers niet meer ziek maakt en dan zullen de ziekteverzuimproblemen verdwijnen. Miljoenen aan overheidsgeld worden besteed aan reïntegratieprojecten, het ontwerpen van boetesystemen voor bedrijven waarvan te veel werknemers in de WAO belanden, arbeidsconsulenten die nieuwe loopbaantrajecten aan de man moeten brengen, sollicitatiecursussen, begeleiders thuis en op het werk en reorganisaties.

Deze activiteiten dragen verschillende namen, maar komen allemaal op hetzelfde neer: praten en vergaderen. Het idee erachter is dat overleg helpt. Het is de kurk van het poldermodel: net zo lang met elkaar praten tot ‘de neuzen dezelfde kant op staan’. Na inspraak volgt tevredenheid. Misschien was dat zo in vervlogen autoritaire tijden, maar nu niet meer. Het eindeloze gedelibereer tussen bonden en NS-directie heeft het personeel alleen maar extra gefrustreerd, want hun zin hebben ze er toch niet door gekregen.

Laatst hoorde ik van een man-in-de-Vut die zich had aangemeld voor een halve dag per week vrijwilligerswerk in een opvangcentrum voor daklozen. Dat beviel uitstekend, totdat hij verzocht werd om de wekelijkse vergaderingen bij te wonen. Hier had hij geen zin in, want hij voorzag dat dat hem een extra middag ging kosten. Hoewel hij beloofde om zich te houden aan de besluiten, die hij kon nalezen in de notulen, kon hij niet onder die vergaderingen uitkomen. Vrijwilliger of niet, vergaderen hoorde erbij. Kort daarna hield hij op met z’n werk in het opvangcentrum en vond ander vrijwilligerswerk: het voorlezen van slechtziende bejaarden.

De vergader- en overlegcultus verhelpt geen ontevredenheid maar bevordert deze juist. Gewoon aan de slag gaan is een betere remedie tegen eigen en andermans ongenoegen.