Theodore Dalrymple: Leven aan de onderkant. Het systeem dat de onderklasse instandhoudt. Vertaald en ingeleid door Chris Rutenfrans. Uitgever Spectrum.

Het leven in de onderklasse is bruut. Dat is overal zo, maar in de landen die deel uitmaken van de westerse cultuur heerst een speciale vorm van bruutheid. Een die ijzingwekkender is, uitzichtlozer en verdorvener dan elders. Theodore Dalrymple schetst in zijn boek Leven aan de onderkant de bittere armoede van de ziel.

Dalrymple (1949) is psychiater in een achterstandswijk van een grote Engelse stad. Hij werkt bij de eerste-hulpdienst van het lokale ziekenhuis en in de gevangenis, en zag in zijn lange praktijk duizenden patiënten. Naast zijn werk als arts schrijft hij stukken in kranten. Het boek is een bundeling van deze essays en heeft een opmerkelijk sterke, rode draad: een frontale aanval op de postmoderne westerse ideologie van het relativisme.

In het cultureel-moreel relativisme is geen plaats meer voor persoonlijke verantwoordelijkheid. Met rampzalige gevolgen voor het dagelijks leven van mensen in de lagere sociaal-economische klassen, waar criminaliteit een statistisch normale bezigheid is, waar het gezinsleven in het teken staat van alcohol, gewelddadigheid en aanverwante ontsporing, waar kinderen op school niets leren, en waar het straatbeeld een desolate aanblik biedt. Deze manier van leven is allang niet meer beperkt tot de beruchte zwarte getto’s in de grote Amerikaanse steden, maar komt voor in alle metropolen in het westen. Ook in Nederland, maar dit boek gaat toevallig over Engeland.

Als psychiater ziet Dalrymple zijn patiënten op individuele basis, wat hem er niet van weerhoudt grote lijnen te trekken naar een omvattende maatschappelijke analyse. Met recht, want de overeenkomsten in al die duizenden verhalen die hij heeft aangehoord zijn treffend genoeg. Nooit neemt iemand verantwoordelijkheid voor zijn of haar handelen of keuzes. Een autodief in de gevangenis vraagt hem om hulp om van zijn ‘verslaving aan autodiefstal’ af te komen, omdat hij zich niet tegen zijn ‘aandrang’ teweer kan stellen. De criminelen zien zichzelf onveranderlijk als slachtoffer van omstandigheden of van onbeheersbare impulsen en vragen dus om therapie, zij het altijd ná hun arrestatie en nooit als ze in alle vrijheid hun gang gaan. Een typische Dalrymple-dialoog gaat zo: ‘Waarom hebt u zich aangesloten bij die straatbende en bent u mensen gaan beroven?’ ‘Ik ben nogal beïnvloedbaar, dokter.’ ‘O ja? Laat u zich ook zo makkelijk beïnvloeden, als mensen tegen u zeggen dat u eens een cursus metaalbewerking of Engelse grammatica zou moeten volgen?’ Of (uit de gesprekken met mishandelde vrouwen): ‘Dus uw man slaat u regelmatig in elkaar, en daarna heeft hij spijt.’ ‘Ja, dokter, hij krijgt dan ineens een aanval waarbij hij zichzelf niet meer is. Kan hij hier geen therapie voor krijgen of een middeltje?’ ‘Zomaar ineens een aanval, zegt u? Dus dat zou ook hier in deze spreekkamer kunnen gebeuren, in mijn aanwezigheid?’

Waarom denken deze mensen zo, vraagt Dalrymple zich af, waarom is hun bestaan zo troosteloos en gespeend van ambitie, een leegte zonder interesses of hobbies, slechts gevuld met de makkelijkste van alle genoegens (alcohol, drugs, veel en vet eten, televisie, gokken en promiscue seks)? Het voorgaande rijtje zou nog tot daar aan toe zijn, ware het niet dat de buurten waar de onderklasse zich ophoudt geterroriseerd worden door verschrikkelijke criminaliteit, zowel buitenshuis (berovingen, geweld) als binnenshuis (seksuele en gewone mishandeling van huisgenoten).

Armoede kan de oorzaak niet zijn, omdat men vroeger (en elders op de wereld) veel armer was (is), terwijl de criminaliteit in die armoediger omstandigheden lang zo verstrekkend niet was (is). Raciaal of genetisch determinisme schuift hij ook terzijde als onbevredigende verklaringen, evenals de corrumperende werking van de verzorgingsstaat. Want de verzorgingsstaat bestaat al meer dan vijftig jaar en de explosie in criminaliteit is van de afgelopen 25 jaar – en loopt eerder parallel aan de stijging van het aantal criminologen, schrijft Dalrymple sardonisch.

Hij zoekt de oorzaak in de wereld der ideeën en dan vooral in de grote, intellectuele theorieën van de 20ste eeuw. De seksuele revolutie, het structuralisme en het cultureel relativisme zijn alledrie geleidelijk van boven naar beneden doorgesijpeld en hebben, eenmaal op de bodem aangeland, aldaar de grootste verwoestingen aangericht. De combinatie van het idee dat je je seksuele driften zonder moraal zou moeten kunnen uitleven, het idee dat je bepaald wordt door je omstandigheden, en het idee dat elke culturele uiting even veel waard is als een willekeurige andere, heeft de cultuur van de onderklasse, die niet zo heel ver afstond van die van de middenklasse, totaal ontmanteld, zodat alleen het rauwe bestaan van de jungle overbleef.

Dalrymple’s aanklacht gaat over waarden en normen, maar het is geen gezeur over opstaan in de tram en groeten op straat. Het gaat dieper, het gaat over de funeste effecten van ideeën. Die effecten zijn zo duidelijk dat iedereen ze kan zien. In de onderklasse zijn buiten het huwelijk geboren kinderen statistisch de norm. Ongehuwde moeders krijgen kinderen van opeenvolgende partners die weer snel vertrokken zijn. In de buurt waar Dalrymple werkt, brengt 20 procent van de vrouwen jaarlijks een bezoek aan de eerste hulp wegens huiselijk geweld. Seksueel geweld van mannen in een tijdelijke rol als stiefvader van kinderen neemt toe. Het percentage functioneel analfabeten neemt toe. Op de scholen wordt spellings- en grammatica-onderwijs verwaarloosd, omdat deze vakken de creativiteit en de vrije expressie dwarsbomen, en omdat de kinderen hun zelfrespect erbij verliezen. Scholen stimuleren geen ambitie of excellentie, en voor zover kinderen dit uit zichzelf vertonen, maken hun leeftijdgenoten hen het leven zuur, omdat uitslovers onverbiddelijk worden neergehaald.

Dit is allemaal deprimerend genoeg, maar meer nog windt Dalrymple zich op over de hypocrisie van de middenklasse en intellectuelen, die met de mond belijden dat de ene cultuur niet beter is dan de andere, maar zelf naar Mozart luisteren en zorg dragen (althans iets meer) om een betrouwbare partner te huwen, zodat hun eigen kinderen in een veilige omgeving opgroeien. Terwijl de lagere klassen zuchten onder vrije expressie en disciplineproblemen in het openbaar onderwijs, sturen zij hun kinderen naar privéscholen of huren bijlesleraren. Intellectuelen beweren dat pornografische en geweldsbeelden op televisie en in films geen invloed hebben, maar letten er wel op dat hun eigen jonge kinderen hiervan gevrijwaard blijven.

Het kernwoord blijft het hele boek door: ‘verantwoordelijkheid’. Sociaal-wetenschappelijke denkers met hun permissiviteitstheorieën, progressieve hulpverleners die nooit veroordelen, zelfs niet oordelen, alleen maar ‘medelijdend helpen’, criminologen, de overheid, politici, modieuze smaakmakers die koketteren met cultuuruitingen van laag allooi (tatoeages! piercings! obscene rapteksten!), zelfs de politie, zij allen hebben met vereende krachten de onderklasse beroofd van een van de belangrijkste levenskrachten: de gedachte dat je zelf verantwoordelijk bent voor je eigen lot, en dat je dat dus kunt verbeteren. Een indrukwekkend boek waar niets tegenin te brengen valt.

Beatrijs Ritsema

Tom Hodgkinson: Lof der luiheid. Wenken voor de beoefenaar. Vertaling Thijs Bartels. Uitgever De Bezige Bij. 312 p.

Madeleine Bunting: Willing Slaves. How the Overwork Culture is Ruling Our Lives. Uitgever Harper/Collins. 368 p.

Joep P.M. Schrijvers: Het maandagmorgengevoel. Een troostboek voor werkenden. Met tekeningen van Peter van Straaten. Uitgever Scriptum. 152 p. €16,95

Luiheid is een van de zeven hoofdzonden. Vreemd eigenlijk om de onschuldige ‘traagheid’, zoals de oorspronkelijke formulering luidt, te ontwaren temidden van zonden als hebzucht, hovaardigheid, gramschap of nijd, die toch allemaal (de wellust uitgesloten) van bedenkelijker allooi zijn. Wie traag is, kan daar niets aan doen. Sommige mensen zijn slecht in hardlopen of langzaam met leren. Van luiheid kun je nog vinden dat het een keuze is: hij blijft liever de hele dag op de bank hangen dan een vinger uit te steken. Maar toch, die houding is eerder een vorm van egoïsme, gebrek aan coöperatie dan een teken van luiheid. Want voor andere activiteiten dan het huishouden komt zo’n luiaard wel degelijk in beweging.

Het lastige van luiheid als zondig te beschouwen (hetzelfde geldt voor wellust) is dat de overlast niet zo duidelijk is. Je zou kunnen zeggen: wie op z’n werk de kantjes ervan afloopt, schaadt het grotere geheel. Maar als het te dol wordt, dan krijgt zo iemand reprimandes, demotie of ontslag, dus die luiheid wordt op den duur gecorrigeerd. Voor de rest schaadt iemand die niet doet wat hij wordt verondersteld te doen (gras maaien, afwassen, huiswerk maken, lege flessen weggooien) in de eerste plaats zichzelf. Maar deze staat van indolentie duurt net zo lang tot die persoon er genoeg van krijgt, en ofwel de rotzooi opruimt, aan de slag gaat om een deadline te halen, ofwel er helemaal de brui aan geeft en met iets anders begint wat hij wél leuk vindt om te doen. En dan is hij ook meteen niet meer lui.

Als je het zo bekijkt, is er niemand ter wereld lui in de fundamenteel-zondige zin des woords, omdat iedereen wel bepaalde activiteiten, interessegebieden heeft, waar hij plezier in heeft. Luiheid blijft dan gereserveerd voor het gebrek aan daadkracht dat mensen aan de dag leggen voor vervelende taakjes. Er zijn inderdaad grote verschillen tussen mensen in dit opzicht. De ene groep werkt vanuit het principe om snel de noodzakelijke klusjes af te handelen, waarna de tijd vrij is voor leukere dingen. De andere groep stelt de taken uit tot het laatste moment en verspilt eerst veel tijd met ertegenaan hikken en al uitvluchten zoekend zich halfhartig te amuseren.

De groep van uitstellers, de deadline-adepten, wordt vaak als luie hedonisten betiteld. Geheel ten onrechte. De eerste groep, de planmatige organisatoren met hun opgeruimde in- en uitbakjes, houdt veel meer tijd over om zich aan ledigheid over te geven. De uitstellers daarentegen moeten zich rot werken om in de nauwe tijdsspanne die ze zichzelf gunnen de taken naar behoren af te maken, en hebben bovendien niet eens echt plezier beleefd aan de tijd die ze hebben verspild met vluchten. Wie hecht er nou meer waarde aan lui kunnen zijn?

IJver en daadkracht als nuttige instrumenten, misschien zelfs als voorwaarden voor het bereiken van de gezegende staat van de luiheid is een paradox die door Tom Hodgkinson niet wordt genoemd in zijn Lof der luiheid, al zit er wel een andere paradox impliciet in het hele boek. Hodgkinson, oprichter en uitgever van het blad ‘The Idler’ (vertaalbaar als: ‘De baliekluiver’) zet zich vooral af tegen het arbeidsethos, dat in Engeland en Amerika de werkende massa’s nog veel sterker beheerst dan hier. Hard werken en het druk hebben is de norm. Vakanties zijn kort (veel minder vrije dagen dan op het Europese contiment) en overwerk de rigueur. Hard werken geeft inkomen en status, maar het doodt de geestkracht en de vrijheid om te doen waar je zin in hebt. Volgt een lange ode aan de kunst van het lanterfanten en lummelen, het uitslapen, het hazenslaapje, het flaneren, het rondhangen, het uit ramen staren, maar ook het zitten in cafés met vrienden, het drinken van cocktails, het voeren van conversaties, het housen op 24-uurs-feesten, het gebruik van drugs, het roken en het bedrijven van luie seks.

Hodgkinson werd kennelijk zo gegrepen door zijn onderwerp dat hij al schrijvende steeds meer raakvlakken met verwante thema’s ontdekte, zodat zijn verhandeling uiteindelijk uitdraaide op een ode aan het hedonisme. Alle leuke dingen die er zoal te doen zijn in het leven (zie bovenstaand rijtje) worden door hem als voorbeeld van lofwaardige luiheid naar voren geschoven. Alles wat niet valt onder de noemer hard werken voor een baas schaart hij onder luiheid. Bovendien heeft hij niet eens iets tegen hard werken, zolang je het maar leuk vindt. Als dat geen paradox is! Freelancer zijn en je eigen tijd kunnen indelen is voor hem eigenlijk de enig acceptabele manier van werken. Zo deden de wevers in 17de-eeuws Engeland het ook en toen waren er (o tempora, o mora) ook veel meer feestdagen, waarop niemand iets uitvoerde.

Zelf is Hodgkinson, die flink wat literatuurstudie heeft gedaan voor zijn niet bepaald dun uitgevallen boek, een voorbeeld van een hardwerkende schrijver, dus zijn apologie voor de luiheid heeft wel iets kokets; aan de andere kant is het onvermijdelijk, gezien de moderne irrelevantie van het label zondigheid, dat luiheid en hedonisme in elkaar overvloeien.

Met zijn kritiek op het huidige werkklimaat, waarin werknemers tot steeds hogere productie worden opgejaagd, omdat er steeds scherpere targets worden gesteld, terwijl tegelijk door bezuinigingen en rationaliseringsoperaties steeds meer personeel ontslagen wordt, heeft hij trouwens wel gelijk. In Willing Slaves buigt Madeleine Bunting (journaliste/columniste van The Guardian) zich over wat zij de noemt ‘de meest uitbuitende en manipulatieve werkcultuur sinds de industriële revolutie’. Werkweken van 60 of 70 uur zijn normaal geworden, in alle inkomenslagen. Overwerk en consumptiedrift zijn aan elkaar vastgeklonken in een opwaartse spiraal, al legt Bunting de schuld van deze spijtige toestand niet bij de klagende werknemers zelf die in haar boek aan het woord komen.

Er zijn andere krachten in het spel: langere afstanden tussen wonen en werken, de afnemende macht van de vakbonden, de meedogenloze concurrentie tussen ondernemingen in de markteconomie waardoor bedrijven elkaar opslokken en alles weer gereorganiseerd moet worden, de flexibilisering van het werk waardoor werknemers het werk mee naar huis kunnen (moeten) nemen en de veranderde bedrijfscultuur. De polarisatie van werknemers en bazen heeft plaatsgemaakt voor een ‘we gaan er met ons allen tegenaan’ sfeer. Er wordt meer inzet van de werknemers gevraagd en ze zien dat de chef zelf ook weken van 70 uur draait. Ook is er meer aandacht voor persoonlijke besognes van de werknemer. In dat opzicht is werk op het familieleven gaan lijken. Maar al die inzet, onderlinge solidariteit en loyaliteit aan het bedrijf kunnen niet verhelen dat er winst gemaakt moet worden, en de combinatie van prestatiedwang en persoonlijke betrokkenheid maakt het werkend bestaan zwaar. In de dienstverlenende sector (helpdesks, hulpverlening, pretparken, toerisme, horeca) is het tonen van de juiste emotie tegenover de klant zo belangrijk geworden dat dat op zichzelf de werkers ketent. Met een commercieel harnas van beleefdheid en professionele vriendelijkheid moeten zij zich teweer stellen tegen klanten die hun emoties, ook de agressieve, vrijuit kunnen spuien.

In zijn veel luchtiger Het maandagmorgengevoel. Een troostboek voor werkenden heeft managementpublicist en –criticus Joep Schrijvers ook weinig op met de gepersonaliseerde werksfeer op het moderne kantoor. Maar terug naar de oude, bureaucratische orde met zijn strikte scheiding tussen werk en privé acht hij niet haalbaar (en niet wenselijk). In geestige vignetten beschrijft hij gevreesde collega’s (het heilig boontje, de streber, de machoman, het fossiel), akelige chefs (de bullebak, de stoelverdediger, de kruiper) en allerlei vreselijke organisatiefilosofieën. Zijn adviezen voor mensen die walgen van hun werk bestaan, behalve uit simpele lotsaanvaarding, uit variaties op ‘er onderuit zien te wezelen’, een milde vorm van sabotage dus. Afleiding zoeken, je geestelijk terugtrekken, sublimeren, en ook: doelloos lummelen en lanterfanten. Dat houdt de mens geestelijk gezond. Niet alleen dat trouwens. Zoals Hodgkinson benadrukt in zijn Lof der luiheid: het nietsdoen, de halfslaap, suffend door een raam staren, indolent met een glas op de bank hangen leiden tot invallen, nieuwe gedachtes en mogelijke oplossingen voor slepende kwesties. Luiheid is als lucht tussen vette klei. Luiheid is vruchtbaar. In het werk moet lucht zitten, anders stik je.

Beatrijs Ritsema