Wat levenskunst is heb ik nooit helemaal begrepen. Het heeft te maken met geluk, althans opgewektheid en een levensomarmende instelling, maar ook met wijsheid en aanvaarding van je lot. Levenskunst is in ieder geval iets nastrevenswaardigs en het is een hot topic binnen de populaire afdeling self-help-boeken. In Nederland wordt de levenskunst aan de man gebracht door filosoof Joep Dohmen die er verschillende boeken over schreef. Het is lastig om tegen levenskunst te zijn, omdat het begrip allerlei fijne, sympathieke manieren van menszijn omvat zoals vitaliteit, enthousiasme, goede relaties, veerkracht, mededogen, aandacht, weerbaarheid enzovoort. Maar tegelijk vormt die containerfunctie voor al het goede precies de reden voor wantrouwen. Als je alles goed doet, ben je een levenskunstenaar, daar komt het eigenlijk op neer. Van zo’n boodschap word ik een beetje kribbig. Geef mij maar etiquette in plaats van levenskunst. De etiquette houdt zich ook bezig met goed & fout in het dagelijkse leven, maar ziet het goede niet als iets wat tot kunst moet worden verheven, maar als een simpele minimum-standaard.

In de Volkskrant van 8 mei legt Joep Dohmen de tegenwoordige praktijk van ouder worden en sterven tegen de meetlat van de levenskunst en het zal geen verwondering wekken dat hierin allerwegen jammerlijk wordt gefaald. ‘Wij missen een cultuur van goed ouder worden’ luidt de kop van het artikel. Mensen kijken weg van hun nakende ouderdom en klampen zich vast aan de medische technologie die hen zo lang mogelijk gezond en sterk probeert te houden. Volgens Dohmen verhult deze geneigdheid de angst voor de dood. Levenskunst houdt in dat mensen onder ogen zien dat ze eindige en kwetsbare wezens zijn en dat ze afscheid nemen van het dwaze verlangen naar forever young. Wij moeten de ars moriendi, de kunst van het sterven waar de vroege christenen en de middeleeuwers zo goed in waren, opnieuw onder de knie krijgen en ons verstaan met de eindigheid van al het waardevolle, inclusief het leven zelf. Voortdurende rouwarbeid (en opnieuw beginnen) is geboden!

Want anders? Ja, wat gebeurt er eigenlijk voor vreselijks als je je níet oefent in de kunst van het sterven en maar doorgaat met weer een facelift, nog eens een viagrakuurtje op je oude dag, je onafhankelijkheid wil demonstreren door koppig thuis te blijven wonen en te doen alsof je nog heus wel alles zelf kunt beschikken? En dat terwijl voor iedereen duidelijk is dat het bergafwaarts gaat en de man met de zeis naderbij sluipt.

Alle mensen zijn bang voor de dood, maar ik begrijp werkelijk niet waarom de accepterende, berustende manier om zich met die angst te verstaan moreel superieur zou zijn aan het ontkennende wegkijken. Volgens Dohmen wisten mensen vroeger beter hoe ze met de dood moesten omgaan en deden ze er niet zo angsthazig over als wij tegenwoordig. Maar de vroege christenen en de middeleeuwers verwachtten dat ze na hun dood in de schoot van hun Schepper zouden belanden. Een treurige misvatting, dus eigenlijk berustten zij ten onrechte. Tenminste voor zo ver er destijds inderdaad sprake was van een cultuur van doodsacceptatie – waarschijnlijker is dat mensen even bang waren als nu. Ze werden murw gebeukt onder het voortdurende sterven om zich heen in het kraambed, door ziektes en in oorlogen. Zij betrachtten hun ziel in lijdzaamheid uit pure nood, niet vanwege een of andere hoger ideaal van levenskunst!

Wat mij nog het meeste ergert aan de moraalfilosofie van de ars moriendi is de onbarmhartige pretentie ervan. Je hebt mensen die zich liever niet willen bezighouden met hun dood en gewoon voor zich uitleven met alle pieken en dalen die vanzelf op hun pad komen, misschien wel woedend worden, wanneer hun een terminale ziekte wordt aangezegd. En je hebt mensen die over elk dingetje wat ze met het klimmen der jaren moeten opgeven serieus gaan zitten reflecteren, voortdurend balansen opmaken en zich oefenen in de kunst van de blijmoedige resignatie. Deze laatsten doen het goed, de eerste groep is kennelijk verkeerd bezig. Maar wat doet dat onderscheid ertoe in het licht van de dood zelf? Of mensen zich nu verzoenen met het einde of hun kop in het zand steken maakt geen verschil. Dood gaan ze toch. Dat is al erg genoeg. Ze hoeven er niet ook nog eens stervenskunst van te maken.

Een van de raadselachtigste complimenten die mensen zichzelf kunnen geven is dat ze altijd trouw aan zichzelf zijn gebleven. Vooral in interviews van het diepergravende soort, waarin de geïnterviewde wordt doorgezaagd over zijn levensloop en aangemoedigd het achterste van zijn tong te laten zien, figureert deze zinsnede regelmatig. Wat er precies mee wordt bedoeld is onduidelijk, behalve dat er ontegenzeggelijk sprake is van een gunstige eigenschap, waar de geïnterviewde zelf heel tevreden mee is en de interviewer door geïmponeerd.

Je kunt twee mislukte huwelijken achter de rug hebben, tot grote hoogte gestegen carrièregewijs, over de kop gegaan, opgekrabbeld, nieuwe ambities ontwikkeld, weer een nieuw kind met weer een nieuwe vrouw gekregen, op je 60ste afgekickt van de alcohol en een schilderhobby opgevat, en toch vinden dat je al die tijd trouw aan jezelf bent gebleven. Niemand die daar vreemd van opkijkt. Je kunt ook heel goed een verleden als marxist hebben gehad, vervolgens een tijdje in liberale kringen verkeerd en je ten slotte ontpoppen als radicaal conservatief, zonder het minste gevoel van ontrouw aan jezelf. De uitdrukking betekent dan ook helemaal niets. Trouw zijn impliceert een relatie. Een individu kan alleen trouw zijn aan iets externs: andere mensen, een cultuur, een religie, het een of andere gedachtengoed of een natie.

Trouw zijn aan jezelf daarentegen is een bespottelijk concept, alsof er een instantie in je hoofd zit die je zou kunnen behoeden voor wezensvreemd gedrag of wezensvreemde opvattingen. Voor zo ver die beoordelende instantie er zit, komt die van buiten en alle twijfel die door iemands hoofd kan spoken over keuzes is terug te voeren op een belangenconflict tussen de persoon zelf en iets of iemand anders. De man die overspel overweegt twijfelt tussen trouw aan zijn nietsvermoedende echtgenote en een spannend avontuur. Dat interne conflict kan behoorlijk hoog oplopen. Maar zodra de balans naar een kant is doorgeslagen, wordt het resultaat moeiteloos geïncorporeerd in de lange-termijnopvattingen die de persoon over zichzelf erop nahoudt. In het ene geval beziet hij zichzelf als iemand die niet zo dom is om zijn huwelijk in de waagschaal te stellen voor een slippertje. In het andere geval beziet hij zichzelf als iemand die zo’n mooie kans niet door zijn vingers laat glippen. Trouw aan jezelf is dus altijd van toepassing. En soms ook weer niet, want welke van de tientallen ikken die tesamen je levensloop vormen moet je als standaard nemen? De persoon die op het stadhuis trouw in voor- en tegenspoed beloofde of de persoon die tien jaar later de echtscheiding in gang zette? Toen ik acht jaar was, vond ik niets leuker dan mezelf van een duintop door het zand naar beneden te laten rollen. Ik moet er nu niet meer aan denken. Toch is er geen reden om de achtjarige ‘ik’ minder serieus te nemen dan de 50-plusser die met een leesbril op de weekendbijlages zit door te nemen.

Mensen vinden het prettig als anderen zich consistent en betrouwbaar gedragen, want dat verhoogt hun gevoel van controle over de omgeving. Iedereen kent zichzelf natuurlijk het beste, althans verbaast zich over zichzelf minder dan over anderen. Van jezelf zie je altijd de innerlijke samenhang van uiteenlopende gedragingen en overtuigingen. Inconsistenties worden eenvoudig in een groter geheel ingepast. Elk verhaal dat mensen over zichzelf vertellen bestaat uit een schijnbaar logische keten van oorzaak en gevolg, waarbij ze geneigd zijn om successen aan zichzelf toe te schrijven en de minder fraaie gebeurtenissen aan invloeden van buiten te wijten. Wie slaagt voor z’n rijexamen ziet dat als eigen verdienste, wie zakt heeft al gauw een chagrijnige examinator.

Toch kan het begrip ‘trouw aan jezelf’ nuttig worden aangewend. Bijvoorbeeld in de opvoeding. Stel dat een kind ineens om onduidelijke redenen moeite heeft met inslapen. Je kunt je als ouder natuurlijk uitgebreid verdiepen in dat probleem en proberen de oorzaken te achterhalen, maar soms volstaat het om vriendelijk en enigszins verbaasd te zeggen: ‘Goh, wat raar, jij bent typisch zo iemand die altijd snel inslaapt.’ Als het kind dit sociaal-wenselijke perspectief als objectieve waarheid overneemt van de ouder, is de kans groot dat het inderdaad sneller in slaap valt. Iedereen is graag trouw aan zijn eigen ideaaltype – dat het ideaaltype niet uit hemzelf maar van externe autoriteiten afkomstig is doet er niet toe.