De figuur Hitler leent zich niet voor begrip, ook niet als de gewraakte uitspraken komen van een ironische pestkop.

Regisseur Lars von Trier beging een fikse blunder, toen hij tijdens een persconferentie op het filmfestival van Cannes zichzelf als nazi afficheerde en meevoelend over Hitler begon te filosoferen: ‘Ik zie hem daar zitten in die bunker op het eind en ik kan met hem sympathiseren.’  Het enfant terrible van de filmkunst was net een stapje te ver gegaan in zijn provocatielust en werd onverwijld op z’n vingers getikt: hij was niet meer welkom bij de prijsuitreiking. Een begrijpelijke represaille, want de figuur Hitler leent zich niet voor begrip, ook niet als de gewraakte uitspraken komen van een ironische pestkop die niets leuker vindt dan mensen op de kast jagen.

Maar Von Triers uitlatingen konden niet helemaal als louter geraaskal worden weggezet. Het beeld van iemand die zich heeft ingegraven in een bunker, terwijl de rest van de wereld hem op de hielen zit en het gewelddadige eind onvermijdelijk naderbij komt, is gruwelijk genoeg om van de weeromstuit enig medeleven op te wekken. Of het nu om het uitroken van Bin Laden, Sadam Hoessein, Khadaffi of Hitler gaat, er doet zich een reflex van afschuw voor die je als medeleven kunt interpreteren, zonder dat je daarmee de fysieke overmeestering veroordeelt of de schurk zelf omarmt. Op dat punt vielen Von Triers woorden serieus te nemen, waardoor de rest van de boutade ook in een mogelijk serieus daglicht kwam te staan, zodat de autoriteiten wel ‘Halt!’ móesten roepen.

Over Hitler valt niet genuanceerd te spreken (en dat hoeft ook niet, haast ik me eraan toe te voegen). Hitler geldt zozeer als de belichaming van het kwaad dat elke associatie met hem moet worden vermeden. In de Volkskrant las ik een stukje van de correspondent die beschreef dat Duitsers liever niet over AH spreken, als ze het over de ook in Duitsland gevestigde supermarkt Albert Heyn hebben. Die initialen zijn besmet. Wat zou betekenen, bedacht ik, dat Duitse ouders wier achternaam met een H begint hun kinderen niet met goed fatsoen een voornaam kunnen geven die met een A begint. Iemand zou er eens iets achter kunnen zoeken!

Mythische duivels hadden vroeger de hel als habitat, vanwaaruit ze excursies maakten naar de mensheid om deze te verleiden tot het slechte pad. In duivels geloven doet bijna niemand meer, maar in duivelse incarnaties (mensen die het pure kwaad vertegenwoordigen) des te meer. En hun habitat wordt een klemmender probleem, naarmate de verontwaardiging over hun misdaden breder wordt gedeeld. Je ziet het aan pedoseksuelen die na ontslag uit de gevangenis of tbs-kliniek nergens meer kunnen wonen, omdat ze altijd door actievoerders worden opgejaagd. De buurt wordt gealarmeerd, hun ruiten worden ingegooid, hun huizen besmeurd met scheldwoorden. In Amerika, waar velen de opvatting once a pervert, always a pervert huldigen, zien deze verstotenen zich genoodzaakt om de wijk te nemen naar kampementen buiten de stad, waar ‘gewone’ zwervers ook verre van blijven.

Het kostte Dominique Strauss-Kahn met al zijn geld de grootste moeite om een huurappartement/privégevangenis te vinden in New York, omdat toekomstige buren hem niet als buurman wilden. Misschien lag dit aan zelfgenoegzame rechtschapenheid, misschien waren ze bang voor hun vrouwen en dochters, misschien hadden ze geen zin in gedoe met beveiligers voor de deur. Toch was dit collectieve uitkotsgedrag onbeschaafd. Die man moet toch érgens naar toe?

Eenzelfde wrede bejegening lijkt Michelle Martin, de monsterlijke vriendin van het monster Dutroux, ten deel te vallen. Vervroegd vrijgekomen uit de gevangenis wil ze, zoals het uitgespuugde vrouwen betaamt, haar intrek nemen in een klooster. Een Frans klooster in haar geval, maar de Franse overheid wil geen buitenlandse ex-perverts binnen de landsgrenzen. Eigenlijk is nimbyisme (not in my back yard) een vorm van racisme. Hoe beestachtig ook de misdadiger, de wraak van het collectief liegt er ook niet om.

Drukken Nederlanders ineens collectief de mythische jaren vijftig aan hun borst? Welnee.

Er bestaan meningen en er bestaat gedrag. Naar allebei de fenomenen kun je onderzoek doen en altijd weer valt op hoe veel minder interessant de onderzochte meningen zijn vergeleken met het onderzochte gedrag. Neem het recente Gezinsrapport 2011 van het SCP. ‘Eenoudergezin kampt met slecht imago’ haalt Trouw hier als belangrijkste bevinding uit naar voren en: ‘Bevolking lijkt conservatiever’. Hoe nu? Worden eenoudergezinnen stiekem nagewezen en zwartgemaakt door zelfvoldane aanhangers van het huisje-boompje-beestje-concept? Drukken Nederlanders ineens collectief de mythische jaren vijftig aan hun borst?

Welnee. Het enige wat het SCP heeft opgespoord is dat heden ten dage drie kwart van de Nederlanders meent dat kinderen beter af zijn met twee ouders in huis dan met één ouder, terwijl tien jaar geleden slechts 66 procent er zo over dacht. We hebben hier te maken met een toename van maar liefst negen procent conservatisme! Nog even en de gevreesde man die het vlees aansnijdt maakt ook weer een comeback. Dat is althans de associatie die het woord ‘conservatisme’ oproept. Hoogleraar Aat Liefbroer, een van de auteurs van het rapport en door Trouw om een toelichting gevraagd, geeft niet bepaald geruststellend commentaar op deze bedenkelijke trend. ‘Mogelijk is er een bovengrens in de tolerantie bereikt,’ sombert hij. Inwoners van Scandinavische landen zijn veel ruimdenkender over alternatieve gezinsvormen. Binnen de Europese landen neemt Nederland een middenpositie in en is volgens het SCP ‘zeker geen gidsland op dit gebied’.

Kennelijk is er sprake van een wedstrijd, waarbij de prijs voor ruimdenkendheid naar Scandinavië gaat en Nederland zich een fletse middenmoter betoont. En dat terwijl nog maar tien jaar geleden wíj degenen waren die ons met het fiere banier ‘gidsland’ mochten tooien en de rest van de wereld lieten zien waar de toekomst lag. Maar waar gaat die wedstrijd eigenlijk over? De Nederlandse bevolking krijgt onder uit de zak van het SCP, omdat ze er conservatievere meningen op nahoudt dan eind vorige eeuw. De meerderheid vindt nu dat een gezin met twee ouders een betere achtergrond vormt voor kinderen om in op te groeien dan een eenoudergezin. Tien jaar geleden vond men dat ook, maar toen was er een grotere minderheid die geen verschil zag: twee ouders, een ouder, gescheiden ouders, stiefouders –allemaal een pot nat. Deze geen onderscheid makende (niet-discriminerende) mening geldt als progressief en krijgt daarmee een stempel van goedkeuring: mensen die dit vinden zijn tolerant en ruimdenkend. Per implicatie is de conservatieve mening dan intolerant, benepen en afkeurenswaardig.

Behalve op de dimensie conservatief-progressief kun je een mening natuurlijk ook toetsen op het waarheidsgehalte: klopt de mening wel of niet? Heeft de mening een klein raakvlakje met de werkelijkheid of slaat ze gewoon nergens op? De stelling dat het niet uitmaakt voor een kind of het nu met een of met twee ouders opgroeit valt niet overeind te houden. Er is eenvoudig te veel onderzoek dat nadelige gevolgen van het eenouderschap heeft aangetoond. Dat onderzoek is trouwens niet eens nodig om de stelling af te wijzen. Om te beginnen is er een gezinnetje met twee liefhebbende ouders, en dat alle variaties daarop (echtscheiding, dood van een ouder, bewust alleenstaande moeders) ook best uiteindelijk tot geluk kunnen leiden maakt die variaties niet minder tot tweede keus. Het is heel raar om die rangorde te ontkennen en nog raarder om hen die de rangorde onderschrijven voor intolerant te verslijten.

Alle meningen over alternatieve gezinsvormen en de bijbehorende imago’s die door bezorgde autoriteiten moeten worden opgekrikt zijn oninteressant, gratuït en volstrekt nietszeggend. Ondanks de toename van conservatieve meningen over het gezin gaan Nederlanders gewoon door met echtscheiden, in hun eentje kinderen krijgen, stiefgezinvorming en wat niet al. De meningen in dezen doen er niets, maar dan ook helemaal niets toe.