Thuiswerken is heerlijk. Ik kan het iedereen aanbevelen. Je kunt je eigen dag indelen, een roze badjas aantrekken, postpakketjes aannemen en het werk afwisselen met boodschappen doen en een wasje draaien. En je hoeft niet in de file. Het punt van de reistijd speelt een hoofdrol in een onderzoek naar de macro-economische effecten van ‘het nieuwe werken’, waartoe de Stichting Natuur & Milieu opdracht heeft gegeven. Als mensen vaker een of twee dagen thuis zou werken, zou dat de maatschappij twee miljard euro opleveren. Op dit moment bestaat zo’n tien procent van de beroepsbevolking uit ‘nieuwe werkers’ en dat percentage zou verdubbeld moeten worden, luidt de aanbeveling. Dat geeft meer productiviteit, minder files, minder verkeersslachtoffers en minder CO₂-uitstoot. Bijkomend voordeel is dat er meer ouderen en gehandicapten aan het werk kunnen.

Bij zo veel ondubbelzinnig gunstige effecten rijst de vraag waarom het nieuwe werken niet al veel eerder is ingevoerd. Waarom blijven bedrijven en organisaties krampachtig vasthouden aan routines die uit de 19de eeuw stammen? Het voor de hand liggende antwoord op die vraag is dat veel werk helemaal niet in aanmerking komt om thuis te worden gedaan. Leraren, crèchewerkers, artsen, verpleegkundigen, bouwvakkers, loodgieters, winkelpersoneel, trambestuurders, obers, tuinmannen, politieagenten, verloskundigen, vrachtwagenschauffeurs, reisleiders, secretaresses, receptionisten en marktkooplieden werken allemaal buitenshuis.

Het lijkt misschien wel alsof iedereen tegenwoordig z’n werk achter een computer doet, maar het meeste werk is samenwerking en vereist persoonlijk contact, hetzij met klanten, hetzij met collega’s. Het werk dat het meest geschikt is voor thuis bestaat uit solowerk, waarbij geen anderen nodig zijn en de contacten telefonisch of per mail kunnen worden afgehandeld. De meeste thuiswerkers zijn dan ook freelancers oftewel zzp’ers die in opdracht werken. Dit is een totaal andere categorie dan de kenniswerkers (ambtenaren of werknemers van bedrijven) die met de baas hebben afgesproken dat ze een dag per week thuis mogen werken. De zzp’er werkt voor zichzelf, de werknemer heeft een dienstverband.

Belangrijker dan het zicht van de baas op de werknemers is het zicht van de werknemers op wat zich op kantoor afspeelt.

Beeldschermwerkers kunnen met hun laptops en smartphones overal aan de slag. Ze hebben geen door de werkgever geoutilleerd kantoor meer nodig. Niet alleen de filekosten, ook de kosten van de werkplek kunnen aanzienlijk omlaag: minder ruimte, minder computers, minder kantines. Toch verdwijnt er iets met toenemende flexibilisering: het bezield verband van het werk. Hoe meer mensen een of twee (of vijf) dagen per week thuiswerken, hoe meer ze van de organisatie afdrijven. Het gaat er niet zozeer om dat de baas geen zicht heeft op wat de werknemers uitvoeren (zolang de output naar tevredenheid is, laat het de baas onverschillig waar die tot stand is gekomen), maar dat de werknemers geen zicht hebben op wat er zich op kantoor afspeelt. Je ziet dat aan deeltijdwerkers en aan ouderen die recht hebben op meer vrije dagen. Die zijn minder aanwezig op de zaak en hebben daardoor minder in te brengen. Je ziet het ook aan de weigerachtigheid van werknemers om zorgverlof op te nemen. Soms hebben zelfs mensen die drie weken met vakantie zijn geweest hier al last van. Tijdens hun afwezigheid heeft iemand aan hun stoelpoten zitten zagen.

Werknemers die minder aanwezig zijn bij het dagelijkse reilen en zeilen op kantoor verliezen de greep op de organisatie en op den duur hun macht. Als toegewijd thuiswerker gaat hun positie meer lijken op die van een gewaardeerde freelancer, iets wat het voor een werkgever die wil bezuinigen heel aantrekkelijk maakt om er een echte freelancer van te maken: ontslag plus een aanbod om als zzp’er door te gaan.

De zzp’er is de voorbeeldige nieuwe werker van de toekomst. Maar de categorie zzp bevat veel uitgerangeerde ouderen en duidt vaak op verborgen werkloosheid. Misschien is de file toch zo gek nog niet.

Verbijsterend is het woord dat keer op keer valt in de affaire Stapel, die jarenlang ongestoord zijn gang heeft kunnen gaan met gefingeerd onderzoek waarbij hij, zoals steeds wordt benadrukt ‘in zijn eentje opereerde’. Hoe meer ik over deze zaak lees (en ik vind het allemaal buitengewoon intrigerend), hoe minder interessant ik de hoofdpersoon begin te vinden. Oké, Stapel heeft de boel opgelicht. Hoe het werkt in het hoofd van oplichters is genoegzaam bekend. Het begint met een verkeerde afslag, een klein stapje over de schreef jaren geleden, je past eens een scoreformulier aan in de gewenste richting en voordat je het weet bevind je je op een helling richting afgrond. Het succes verhindert terugkeer naar het juiste pad. De kleine ‘correcties’ monden uit in regelrechte datamassage, waarna de hele taak van data verzamelen steeds zinlozer wordt. Je weet toch allang hoe het zit? Waarom dan nog die moeite om er bewijs voor te zoeken?

Ik kan me die geestesgesteldheid van Stapel goed voorstellen, sterker nog, voor mij was een lichtelijk blasé (en ongetwijfeld onjuist) gevoel van ‘ik weet al hoe het zit’ destijds een van de redenen om de sociale psychologie als vakgebied te verlaten. Als onderzoeker in de sociale wetenschappen ben je voor een groot deel bezig met het opsporen van voor de hand liggende verbanden. Het kost veel moeite om saaie resultaten netjes boven water te krijgen, laat staan om resultaten te krijgen waar iedereen van opkijkt.

De sociale psychologie drijft op proefpersonen en respondenten en die vormen vreselijke hobbels in het parcours van een onderzoek.

Het is dan ook vooral het aspect van de concrete methoden en technieken dat mij interesseert aan de zaak Stapel. Uit mijn tijd als sociaal-wetenschappelijk onderzoeker en daarvoor als student sociale psychologie herinner ik me niet zozeer wat ik ontdekt heb (dat was ook niet veel soeps), maar des te beter hoe een en ander in zijn werk ging. In de kantine gingen de gesprekken zelden over wát iedereen nu precies aan het onderzoeken was (hypotheses, theoretische kaders), maar altijd over de praktijk. De sociale psychologie drijft op proefpersonen en respondenten en die vormen vreselijke hobbels in het parcours van een onderzoek.

Als onderzoeker wil je graag wat meer representativiteit dan de geijkte psychologiestudenten die voor een betaling in studiepunten wel komen opdraven als proefpersoon. Je moet ze dus ergens anders vandaan halen, maar waar? Ik zie me nog zitten in het gemeentehuis van Rijnsaterwoude of Ammerstol om steekproeven uit het bevolkingsregister te trekken. Vervolgens moesten mensen worden aangeschreven en daarna opgebeld om een afspraak te maken. De busreizen naar de provincie! Ik heb op de markt gezeten om enquêtes met retourenveloppen uit te delen aan passanten. Ik heb een bejaardentehuis lastiggevallen, omdat ik oudere respondenten nodig had. Ik moest onderzoeksruimtes reserveren en roosters maken om groepen proefpersonen door de mangel te halen. En dan komen ze weer niet op de afgesproken tijd opdagen of ze liggen anderszins dwars. Voor respondenten moet een geschikte niet te dure attentie worden verzonnen in ruil voor hun medewerking en ze moeten allicht een samenvatting van de resultaten thuisgestuurd krijgen. In het dataverzamelingsproces en de correcte afwikkeling daarvan plus administratie gaat ongelooflijk veel tijd en moeite zitten.

No way dat een hoogleraar in mijn herinnering dit nederig handwerk opknapte. Dat is even absurd als het hoofd schoonmaken dat tegen z’n ondergeschikten zegt: ‘Gaan jullie maar koffie drinken, dan dweil ik die gangen wel even.’ Een hoogleraar superviseert het handwerk. Dataverzamelen is vervelend, maar je leert er wel veel van en het is ook spannend om de ruwe data (de ingevulde formulieren) te bekijken. Daarom vind ik het minstens zo verbijsterend dat die promovendi, om maar te zwijgen van de vele co-auteurs van Stapel, het hoofdstuk dataverzameling zonder slag of stoot uit handen hebben gegeven. Dan ben je geen onschuldig slachtoffer meer, dan ben je medeplichtig.