Beste Beatrijs,
Kunt u me helpen om een einde te maken aan de eeuwige ruzie tussen mijn vriend en mij. Wat ‘hoor’ je te zeggen: ‘ijskast’ of ‘koelkast’?
Koelkast-zegger
Beste Koelkast-zegger,
Het begrippenpaar ‘koelkast – ijskast’ is er eentje uit de serie ‘toilet – wc’, ‘gebakje – taartje’, ‘zeer doen – pijn doen’, ‘mantel – jas’, ‘wagen – auto’, ‘japon – jurk’. Op het eerste gezicht lijken deze woorden synoniem, maar er schuilt een addertje onder het gras. Mensen uit bepaalde kringen (de hogere) zullen nooit het eerste zeggen en altijd het tweede. Het onderscheidend element zit ’m in een associatie met ‘deftigheid’ die de hogere kringen juist willen vermijden. ‘Toilet’ is een enigszins eufemistische aanduiding voor ‘wc’. Uit angst om een ordinaire indruk te maken gingen mensen, met name de aspirerende, lagere bourgeoisie, omfloerst over ‘toilet’ speken, alsof er op een toilet geen sprake zou zijn van pis en poep. Mensen uit hogere (adellijke) kringen vonden deze voorkeur voor mooie, deftige, eufemistische woorden juist weer heel erg burgerlijk. Zij zeiden dan liever waar het op stond: ‘wc’, ‘jurk’, ‘auto’, enzovoort. Om er nog een schepje bovenop te doen in recht-voor-z’n-raapheid sprak de adel het woord ‘moeten’ ook vaak als ‘motten’ uit (maar ‘hiero!’ was dan weer fout). Het luisterde nauw.
In de tijd dat voedsel alleen maar met behulp van ijs kon worden gekoeld, gebruikten de hogere kringen ook daadwerkelijk ijs. In grote staven werd het ijs aangeleverd en in een kast geplaatst die ‘ijskast’ heette. Na de uitvinding van de koelkast is de hogere sociale klasse tot op de dag van vandaag het woord ‘ijskast’ blijven gebruiken. Iedereen is natuurlijk vrij om te kiezen welke term hij gebruikt. Het ene woord is niet correcter dan het andere. Blijft alleen over dat ijskast-zeggers zich verheven voelen boven koelkast-zeggers. Die zelfingenomenheid is niet correct, al kun je dat gevoel niet tegengaan.
Mijn tante had niet alleen een adellijke moeder, maar ook een ijskast. In de oorlog was er geen stroom meer, maar zij kon nog wel aan ijs komen. Het was een kast, waarin bovenin een ruimte zat voor ijsblokken en onderaan een aftapkraantje voor het smeltwater, een ijskast dus. Vermoedelijk was het een duur ding geweest en ‘dus’ alleen betaalbaar voor ‘hogere kringen’… Toen de ‘koelkast’ een normaal artikel werd, bleef het – natuurlijk? – ‘ijskast’ voor ‘Ons Soort Mensen’.
Zou er met vriesgedeelte – vriesvak ook zoiets aan de hand zijn?
De verklaring is mijnsinziens een stuk makkelijker.
In de “ijs”kast kun je dingen invriezen; in de koelkast houd je dingen koel (niet ingevroren).
Zo zijn er dus ook koel/vriescombinaties waarin je dus kunt koelen en in het vriesgedeelte kun je dingen invriezen.
Ik geloof toch werkelijk dat het verschil tussen ijskast en koelkast in een heel andere hoek gezocht moet worden. Vroeger was er de ijskast, die koel gehouden werd met ijs. Nadat de electrische koeling uitgevonden was, werd het woord ijskast afgeschaft, net als de ijskast als zodanig, deze werden niet langer gemaakt. Er bestonden nog enkel koelkasten en/of vriezers, ook wel vrieskist of vrieskast (met laden) genoemd. Het woord ijskast is dus fout, alleen koelkast is het juiste woord. Dat was al zo in het begin van de tweede helft van de voorbije eeuw.
Mensen die toch nog steeds ijskast blijven zeggen, moeten dus gecorrigeerd worden. De ijskast bestaat niet!
Reinier van den B heeft het volgens mij bij het rechte eind.
Een ijskast is geen koelkast en andersom ook niet.
IJskasten bestaan niet meer.
Tegenwoordig (al jaren) koop je een koelkast met een eigen compressor om de lucht in de kast te koelen.
Vroeger werden er ijsblokken gemaakt bij ijsfabrieken (afmetingen van p/m 100x20x20 cm) met een soort pik ijzer werden ze van de laadbak gepikt en op de schouder waar een leren lap op werd gelegd, en bij de visboer in de ijskast gelegd om ze later stuk te slaan om de vis in de toonbank koel te houden.
Als kind dikwijls gezien.
Het is toch ook een stoffer-en-blik en geen stoffer-en-plastic…?
Mensen die suggereren dat de woorden ijskast en koelkast niet synoniem zijn en benamingen voor verschillende apparaten zitten fout, zie van Dale:
ijskast
kast waarin aan bederf onderhevige waren door ijs of door een koelmachine worden koel gehouden
synoniem: koelkast
Het is puur je persoonlijke voorkeur. Traditioneel is ijskast de benaming die gebezigd wordt door mensen uit hogere kringen, koelkast wordt gebruikt door de “bourgoisie”.
Zelf gebruik ik ze door elkaar, maar als iemand me vraagt wat ik correcter/beter vind, zeg ik ijskast.
ijskast blijft toch een raar woord. Het doet me meer denken aan een vriezer dan aan een koelkast. Bedankt voor de informatie. Weer wat bijgeleerd ;-).
@Friso: IJskast is in feite een ander soort kast dan de ‘koelkast’. Daarnaast is het inderdaad een woord voor koelkast dan de hogere kringen om zich te onderscheiden van de hogere burgerij. Maar de Van Dale is beschrijvend, niet per se altijd voorschrijvend.
Objectief gezien is de benaming ‘koelkast’ correcter voor het apparaat dat de meeste huishoudens in de keuken hebben staan, omdat de ‘ijskast’ gewoonweg een ander apparaat is. In zogenaamd hogere kringen en voor de wannabes – dus door de subjectieve bril – is ijskast het correcte woord.
iets is eng= een eng straatje; moet zijn “naar’
iets is fijn= een fijn draadje; moet zijn “prettig”
toilet=vreselijk taalgebruik!, moet zijn wc of plee
gelijk=meteen; ik ga er meteen iets aan doen!
en zo ook: ijskast.; te proberen iets zo correct mogelijk te zeggen duidt inderdaad op verregaande burgerlijkheid (ook zo’n naar woord)
inderdaad nooit smakelijk eten zeggen.
eduard danser
Reactie op IJskast:
Als er genoeg mensen vanaf nu gaan praten over stoffer-en-plastic in plaats van stoffer-en-blik dan zal ons dit over een aantal jaren heel gewoon in de oren gaan klinken, en krijgen we dan misschien een soortgelijke discussie over stoffer-en-blik/stoffer-en-plastic als we nu hebben over ijskast/koelkast. Dan zijn beide woorden synoniem geworden maar verschillend in connotatie. Taal verandert, want de samenleving verandert