Schaamte

Wat verdient de voorkeur, te leven in een schuld- of in een schaamtecultuur? Met behulp van deze tegenstelling probeerden cultureel antropologen vroeger het verschil tussen westerse en niet-westerse culturen te vangen. Impliciet namen zij daarbij aan dat het zich laten leiden door schuld van een moreel hogere orde is dan gedreven worden door schaamte. Schuldigheid heeft te maken met de toetsing van gedrag aan iemand z'n persoonlijke geweten, waarvoor in laatste instantie alleen God als beoordelende instantie rechtsgeldigheid heeft.

Vergeleken bij deze individuele worsteling lijkt schaamte veel oppervlakkiger. Een schaamtecultuur wakkert conformisme aan. Mensen zien af van bepaalde gedragingen, omdat zij daarmee het risico lopen door de groep te worden uitgelachen of uitgestoten. In westerse ogen is deze motivatie van een minder allooi dan de overweging iets niet te doen vanwege de een of andere persoonlijke, innerlijke standaard. Vergelijk de twee soorten van berouw in de katholieke kerk: in het ene geval werd de zondaar gedreven door angst voor straf (acceptabel maar een beetje miezerig) in het andere geval door diep doorvoelde schuldigheid over het eigen falen in schril contrast met Gods onuitputtelijke barmhartigheid (dit was het ware berouw).

In een God-loze maatschappij vervalt de notie van persoonlijke schuld. Een individu hoeft niet langer in eenzaamheid te lijden onder die enorme verantwoordelijkheid op z'n schouders. Alleen het forum van medemensen kan nog dwingend een oordeel vellen, wat theoretisch tot een opwaardering van de schaamte zou kunnen leiden.

Maar schaamte staat vanwege de associatie met conformisme al sinds de jaren zestig slecht in aanzien. Je hoort je niet te schamen, en als je het toch doet, is dat valse schaamte. Waarover schamen mensen zich zoal? In het algemeen niet over een gepleegde moord, het autorijden met alcohol of het oplichten van de belastingen. Als het meezit, voelen ze zich daarover schuldig en als ze zich heel erg schuldig voelen, gaan therapeuten aan de slag om hen van die schuldgevoelens af te helpen door in te gaan op hun traumatische jeugd of andere omstandigheden om de schuld op af te wentelen. Schaamte is gekoppeld aan kleinere afwijkingen van de norm, zoals een faux pas in de conversatie, en aan privacy, het verschil tussen het openbare en het persoonlijke leven. Beide geestesgesteldheden worden geacht een kwalijke invloed uit te oefenen op het geestelijk welbevinden, c.q. het zelfrespect van een individu en moeten dus onder professionele therapeutische begeleiding weggemasseerd worden. Dat dit op zo grote schaal gebeurt is te danken aan de promotie van authenticiteit tot centrale waarde in de maatschappij.

'Elke menselijke emotie verdient respect,' zei minister Borst in reactie op tierende Bijlmerbewoners en daarmee krikte zij de waarde van authenticiteit weer een graadje verder op. Ik kan me niet voorstellen dat ze meende wat ze zei. Ik kan me honderden situaties voorstellen, waarin bepaalde geventileerde emoties in het geheel geen respect verdienen. Een kind dat jaloers is op z'n broertje omdat die een cadeautje heeft gekregen, en in een driftbui losbarst. Een man die verliefd wordt op de zuster van z'n vrouw en haar mee naar bed neemt. Een moeder die een van haar kinderen een voorkeursbehandeling geeft boven het andere. Een chef die zijn ondergeschikte met minachting te woord staat. Maar authentiek is het allemaal wel natuurlijk, daarover bestaat geen twijfel.

Er bestaat een subtiel verschil tussen gevoelens en emoties, waarbij het gevoel staat voor een intuïtieve, viscerale reactie die zich onttrekt aan de rede (en dus aan sturing), terwijl de emotie ongeveer het zelfde is, maar daarbij ook een gedragscomponent kan hebben. Bij een rumoerig verlopen vergadering zal men eerder spreken van 'de emoties liepen hoog op', dan van 'de gevoelens liepen hoog op'. Als iemand 'hevig geëmotioneerd' is, kun je dat zien of horen. Als iemand 'hevige gevoelens' koestert (of ondergaat) hoeft dat helemaal niet van z'n gezicht af te lezen te zijn.

Het gevoel heeft voorrang boven de rede. Altijd is een gevoel er eerder dan de rede (dat komt doordat het limbische systeem sneller werkt dan de informatieverwerking in de hersenschors) en een aanvangsgevoel laat zich onder gelijkblijvende omstandigheden ook slecht in tegengestelde richting kanaliseren. Je zou kunnen stellen 'elk menselijk gevoel verdient respect', niet omdat gevoelens als zodanig boven disrespect verheven zijn, maar omdat een mens er niets aan kan doen dat hij het een of andere gevoel krijgt. Maar dat betekent niet dat hij ook uitdrukking moet geven aan die gevoelens. Het is niet nodig van elk gevoel een emotie te maken. Integendeel, veel gevoelens kunnen maar beter binnenboord blijven, omdat de expressie ervan de situatie op een bepaalde rails zet, vanwaaruit het moeilijk terug keren is. Een ge-uite emotie kan nooit meer ongezegd worden. Wie eenmaal in een vlaag van woede tegen zijn vrouw heeft geroepen dat hij haar saai en onaantrekkelijk vindt, kan haar dit niet meer laten vergeten. Zelfs als hij bezweert dat hij het niet meende, zal ze het altijd onthouden.

Emoties worden in het algemeen niet beteugeld door de rede. Mensen zeggen weliswaar vaak dat ze 'verscheurd worden door de keuze tussen gevoel en verstand', maar de werkelijkheid laat zich niet in zon simpele tegenstelling vatten. Neem bijvoorbeeld het klassieke dilemma van de echtbreker. Een man wordt verliefd op een vijftien jaar jongere vrouw en twijfelt hevig of hij de weg van het hart moet volgen (en echtscheiding aanvragen) of de weg van het verstand (zijn huwelijk intact houden en breken met z'n vriendin). Dit is een paradoxale keuze. De keuze gaat niet tussen hart en verstand, maar tussen verschillende gevoelens. Of hij nu kiest voor z'n vrouw of voor z'n vriendin, uiteindelijk zal hij doen 'wat z'n hart hem ingeeft' (en er vervolgens de benodigde rationaliseringen bij bedenken). Het verstand komt altijd op de tweede plaats en is bovendien zo flexibel dat het elk gevoel, elke emotie kan inspinnen in een web van redelijke overwegingen en argumenten.

Als emoties al ergens door beteugeld worden, dan is dat door andere gevoelens, en wel door de meta-gevoelens schuld en schaamte. Schuld drukt terneer. Schaamte brandt. Het zijn beide gemoedsgesteldheden, die van primaire gevoelens als woede, angst, liefde, vrolijkheid, walging onderscheiden kunnen worden, omdat ze altijd de eigen gevoelens of het eigen handelen betreffen. Schuld is het oog van de wrekende God. Schaamte is het oog van de medemens. Baby's kennen schuld noch schaamte. Er moeten eerst wat jaren van socialisatie overheen, voordat bepaalde standaarden van gedrag zijn geïnternaliseerd en externe sancties vervangen zijn door interne controle.

Zowel schuld als schaamte komen van binnenuit, zoals woede in iemand opstijgt. Maar in tegenstelling tot de primaire gevoelens werken meta-gevoelens remmend. Als woede de neiging heeft om te ontsnappen en zichzelf te ventileren in een driftaanval of in destructief gedrag, dan volgt later (als er tenminste iets aan opvoeding is gebeurd) spijt, schaamte of schuld. Deze mechanismes kunnen in die mate gegeneraliseerd worden, dat ze zich ook uitstrekken tot vóór een willekeurig ander gevoel tot ontlading komt.

In het voorbeeld van de echtbreker zou de verwachting van schuld (ik heb mijn arme echtgenote, die mij niets misdaan heeft, meedogenloos ingeruild voor een jong meisje) de balans kunnen laten doorslaan in de richting van vasthouden aan het huwelijk. Het zich schuldig voelen of zich schamen stuurt het gedrag veel meer dan een beroep op het verstand vermag.

Wie authenticiteit als centrale waarde aanhangt, kan niet uit de voeten met tweedehands gevoelens als schaamte en schuld.