Wij leven in het communicatietijdperk. Iedereen is de hele dag bezig boodschappen uit te zenden en boodschappen te ontvangen en de sector 'communicatiewetenschappen' (meest populaire studierichting aller tijden) heeft intussen een dagtaak aan het decoderen van een en ander. Het hele spectrum van menselijk handelen kan moeiteloos in termen van communicatie worden bezien. Van huis- tuin- en keukengesprekken tussen gezinsleden tot vergadertechnieken op het werk, van frictie tussen opgeschoten jongeren in de publieke ruimte (uitmondend in zinloos straatgeweld) tot vredesonderhandelingen met strijdende partijen waar ook ter wereld, alles heeft met communicatie te maken. En dan heb ik het nog niet eens over de massamedia als communicatieve hoorn des overvloeds.

Vanzelfsprekend kunnen wetenschappers aan de universiteit dit boeiende thema niet monopoliseren, dus daarnaast opereren talloze therapeuten, procesbegeleiders, interim-managers, voorlichters en mensen-die-iets-moeten-faciliteren op de grenzeloze markt van de communicatie. Goeroes heb je ook. Afgelopen zaterdag kwam er in deze krant nog eentje aan het woord in een artikel onder de montere kop 'Ik los oorlog op'. De heer M. Rosenberg (Amerikaans psycholoog en spiritueel denker) ging in ieder geval niet gebukt onder een teveel aan bescheidenheid. Kwalijker was dat hij zijn gehoor schoffeerde, terwijl hij 'geweldloze communicatie' aan de man bracht à raison van f 4000,- cursusgeld per deelnemer.

Deze gebakken-luchtverkoper belichaamt alles wat er mis is met het begrip communicatie. Hij laat het woord grenzeloos uitdijen tot het slaat op alles wat er in deze wereld gebeurt, maar daar doorheen schemert nog steeds het oude blokschema, zoals ik me dat herinner uit de vele leerboeken 'Inleiding in' (de psychologie, de sociologie, de sociale interactie of wat dan ook). Dit schema bestaat uit twee vierkanten, verbonden door een horizontale pijl, waarboven het woord 'communicatie' stond afgedrukt. Een variant was twee vierkanten, verbonden door een dubbele pijl: heen en weer, tweezijdige communicatie als het ware. Er waren ook ingewikkelder schema's, waarbij diverse rechthoeken en vierkanten in een gelijkzijdige driehoek waren gegroepeerd, met allerlei pijlen die van boven naar beneden liepen.

Het is te onnozel om langer dan drie seconden over na te denken, maar tot op de dag van vandaag kan zo'n schema disproportionele gevoelens van haat en afkeer bij me oproepen. Waar denk ik aan bij het woord 'communicatie', meer specifiek, als iemand iets 'naar mij toe wil communiceren'? Ik denk: hij wil iets van me, hij wil me iets verkopen, hij wil me ontslaan of hij wil me ergens van overtuigen. Bij communicatie draait alles om de een of andere boodschap die moet worden overgebracht. Dit is allemaal goed en wel, zolang het over informatie of zakelijke uitwisselingen gaat. Ik wil graag op het nieuws horen hoe het voor staat met de oorlog in Tsetsjenië; als ik bij de bakker een grof volkoren bestel, dan verwacht ik geen tijgerbrood; als ik met iemand om zeven uur in een restaurant afspreek, dan ga ik met een marge van een kwartier ervanuit hem daar ook te treffen. De communicatie fungeert in het ideale geval als een raamwerk, waarbinnen zich afspeelt waar het werkelijk om gaat: de conversatie. Niet bij de bakker natuurlijk, want als je je brood gekocht hebt, ben je alweer klaar met de interactie. Maar bij alle betrekkingen die niet in het teken staan van zakelijkheid of te klaren klussen is conversatie een veel aangenamere tijdpassering dan communicatie.

Een van de redenen waarom iedereen zo verschrikkelijk gespitst is op communicatie en wat daar zoal bij mis kan gaan is de theorie van Watzlawick uit de jaren zestig, die stelde dat men niet niet kan communiceren. Men zendt altijd het een of andere signaal uit of men nu wil of niet. In filosofisch opzicht mag dit waar zijn, maar de gedachte op zichzelf heeft er wel toe geleid dat er nu stukjes in de krant staan over kleedgedrag onder jongeren (en ouderen), met uitleg over codes, signalen en non-verbale boodschappen, waarbij altijd met een zeker triomf wordt gesteld dat 'ook mensen die zich non-descript neutraal aankleden wel zeker een bepaalde boodschap uitzenden.' En dat het geen kwaad kan zich daarvan bewust te zijn. Vlieg toch op met je communicatieve codes, denk ik dan. Het belang hiervan staat toch in geen enkele verhouding tot wat iemand zegt in een inhoudelijk gesprek over welk onderwerp dan ook.

Communicatie gaat over de vorm, hoe je iets aanpakt, tactiek en techniek, het recht van de sterkste en niet te vergeten het overbrengen van je diepste, innerlijke roerselen. Het is en blijft het ene blok dat zich door middel van een pijl probeert op te dringen aan het andere blok. Conversatie daarentegen gaat over inhoud. Het is de uitwisseling van ideeën, waarbij iedereen vrijelijk naar voren kan brengen wat hij denkt. Bij een goede conversatie ontstaat er iets dat uitstijgt boven de inbreng der afzonderlijke deelnemers. Vluchtiger dan paardebloempluis in de wind en toch kan het op z'n best dezelfde bevrediging schenken als een kunstwerk dat je treft in je ziel. Saai en irritant kan natuurlijk ook, maar je weet nooit helemaal zeker van tevoren hoe het uitpakt en dat is juist het spannende.

Ontdaan van alle franje in de sfeer van wezenlijk contact, wederzijds begrip en expressie van authenticiteit houdt communicatie altijd iets autoritairs. Er zit een overweldigend trekje aan. Als twee mensen met elkaar zitten te communiceren is dat zelden een aangenaam gezicht. Een prostituée en een klant die met elkaar onderhandelen over de prijs van de transactie doen aan communicatie, twee mensen die flirten op een feestje voeren een conversatie. Door de nadruk op communicatie zijn praktisch alle gesprekken tussen mensen die op elkaars contactadvertentie hebben gereageerd tot mislukking gedoemd. Men geeft communiqués over zichzelf uit: de stand van zaken met betrekking tot voorbije relaties, een inventarisatie van hobbies, karaktereigenschappen en jeugdtrauma's, en een waslijst van eisen waar de ander aan moet voldoen. Perfecte communicatie, efficiënt, slagvaardig en aantrekkelijk over het voetlicht gebracht, maar volkomen waardeloos vergeleken bij de meest stuntelige conversatie tussen zomaar twee mensen die ook maar weer eens hun best doen een bruggetje naar de wereld te slaan. Conversaties gaan niet over jezelf. Je mag je eigen persoonlijke ervaringen wel naar voren brengen, maar dan voor zover deze verband houden met het ter tafel liggende gespreksonderwerp, waar ook iedereen naar eigen inzicht een zwenking aan kan geven. Dat maakt het juist zo aardig. Daarom kan iedereen meedoen. Daarom is conversatie demokratisch en communicatie autoritair.

Bij de finishing schools, de Zwitserse kostscholen waar meisjes van gegoede stand vroeger heen werden gestuurd voordat het tijd werd om te trouwen, namen conversatielessen een prominente plaats in op het rooster. Die kostscholen zijn afgeschaft en overal elders doceert men communicatievaardigheden. Dat laatste is jammer. Voetbalhooligans, beschonken uitgaanspubliek, doorgewinterde consumentenverleiders, therapeutische spiegelaars weten allemaal prima hoe ze moeten communiceren. Maar een gesprek voeren dat niet over henzelf gaat, hebben ze nooit geleerd.

Beatrijs Ritsema

Erfenissen zijn niet rechtvaardig. Ze houden de maatschappelijke ongelijkheid in stand, doordat rijkdommen telkens van ouders op kinderen worden doorgegeven. Het ene gespreide bedje genereert het volgende. De ene persoon heeft een onvergelijkbaar betere uitgangspositie in het leven dan de andere. De erfenis vertegenwoordigt alles waar het communisme zich tegen afzette en werd dan ook onmiddellijk afgeschaft door Lenin en consorten. Renate Rubinstein schreef eens een stuk, waarin ze uitlegde hoe sterk dit rechtvaardigheidsstreven inging tegen de menselijke natuur. Als na je dood al je bezittingen aan de staat vervallen, is het net alsof je voor niets hebt geleefd; als er dan toch iemand moet profiteren van je dood, dan toch zeker degenen die je liefhebt, of desnoods een goed doel van eigen keuze. Alles beter dan dat het op de grote hoop verdwijnt.

Wij hier in het kapitalistische westen zijn nooit zo stom geweest die elementair-menselijke neiging tot erfenissen nalaten (en ontvangen) te ontkennen. Toch is ook hier een erfenis niet iets om open en trots over te doen, eerder besmuikt. Het traditionele standen-kapitalisme heeft zich intussen ontwikkeld tot een op kapitalistische leest geschoeide meritocratie, die draait om het individu en zijn streven naar geluk. Alleen op zijn prestaties mag iemand worden afgerekend. Afkomst, huidkleur, religie zijn daarbij irrelevant, evenals de verrichtingen van voorouders. De meritocratie houdt niet van overerfde rijkdom en niet van generaties elkaar opvolgende notarissen of chirurgen met hun waas van nepotisme. Maar wat doe je eraan? In een maatschappij die het recht op erfenissen erkent en de vrije keuze van het individu bovenaan plaatst, is het onmogelijk ter wille van de rechtvaardigheid de bevoordeelden van hun voordeeltjes te beroven. Je kunt een notaris niet verbieden zijn kind voor notaris in de wieg te leggen. Hoogstens kun je zijn miljoenenerfenis van flinke successietarieven voorzien, maar het echte kapitaal bevindt zich in de notarisgenen en in het notarismilieu en niet op diens bankrekening.

Het enige wat overblijft om toch de rechtvaardigheid binnen een maatschappij te verhogen is het wegwerken of verzachten van negatieve erfenissen. Hier ligt een taak voor de overheid. Negatieve erfenissen zijn altijd door erfgenamen afgewezen – met een juridische steun in de rug. Niemand hoeft financieel kapot te gaan aan de schulden van zijn vader. Doorredenerend is het niet meer dan rechtvaardig dat mensen die in het verleden buiten hun schuld schade hebben geleden daar op de een of andere wijze compensatie voor ontvangen. En niet alleen zij, maar ook hun kinderen en kleinkinderen, want negatieve erfenissen, zoals het als slaaf ontvoerd zijn naar Amerika, blijven doorwerken. De meritocratie kan niet anders dan erkennen dat zo'n zwaarbeladen uitgangspositie een onrechtvaardigheid is die bestrijding verdient, ook al kan de schade met geen mogelijkheid becijferd worden, zoals in het geval van de nakomelingen van zwarte slaven. Ook voor de (nabestaanden van de) joodse slachtoffers uit de Tweede Wereldoorlog is financiële genoegdoening dan wel excuses, danwel een combinatie van deze twee een absurditeit in vergelijking met het historische onrecht. Maar misschien is het goed er tenminste over te spreken, als een actievere vorm van herdenken. Zonder geheugen zou de meritocratie even onmenselijk zijn als het communisme.

De erfgenamen van Malevitsj eisen hun rechtmatig erfdeel op: de schilderijen die nu in het Stedelijk Museum hangen. Als Malevitsj niet geleefd had in de terreur van het nazisme en het communisme, had hij zijn schilderijen zelf kunnen beheren en waren de erfgenamen nu rijk geweest. Volgens hen is gederfd geluk hetzelfde als schade die in aanmerking komt voor compensatie.

Het onmenselijke communisme werkte hard aan het wegsnijden van oneerlijke voordelen. De meritocratie-met-een-menselijk-gezicht legt zich toe op het compenseren van oneerlijke nadelen. Maar uiteindelijk blijft elk individu een optelsom van arbitraire, per definitie onrechtvaardige erfenissen, waar hij zelf een draai aan zal moeten geven.

Beatrijs Ritsema

In de film Ciske de Rat komt een scène voor, waarin Ciske's vreselijke moeder (die later door haar zoontje met een mes wordt doodgestoken) tegen een leerplichtambtenaar moppert 'dat je tegenwoordig als moeder niets meer over je kinderen te zeggen hebt.' Zij dwong haar jonge kind te werken, terwijl hij naar school moest.

In de jaren dertig kwam het nog wel voor dat ouders uit zelfbehoud (of puur egoïsme) hun kinderen de leerplicht lieten ontduiken. Wanneer je een kind als een verlengstuk van jezelf beschouwt, ligt het voor de hand dat je hem inzet ten eigen bate en hem dus ook laat meehelpen de kost verdienen, terwijl hij misschien meer gebaat zou zijn met het volgen van onderwijs. Het idee om een kind op die manier te gebruiken is nu ondenkbaar, maar de gedachte dat kind en ouders in elkaars verlengde liggen, dezelfde belangen hebben, tot op zekere hoogte inwisselbaar zijn is onuitroeibaar. De belangrijkste reden dat kinderen nu niet uit werken worden gestuurd is dat de ouders geld genoeg verdienen.

Kinderarbeid is uitgebannen, voor zover het zwaar, onaangenaam, geestdodend werk betreft. Toch zijn er nog genoeg ouders die een slaatje uit hun kinderen proberen te slaan door ze mee te slepen naar modellenbureaus of ze te stimuleren in de richting van showbusiness. Wetgeving voorkomt ouderwetse uitbuiting en de kinderen zelf vinden het prachtig, dus wat kan erop tegen zijn? Niets, behalve dat ik die ouders niet vertrouw.

Om de een of andere reden kan ik me niet voorstellen dat het in het hoofd van een jong kind opkomt dat hij/zij ontzettend graag voor kleren of ondergoed zou willen poseren in de Wehkampcatalogus. Dat moet dus wel een ideetje van de ouders zijn. Wie zijn kind aanmeldt bij castingbureaus of voor audities heeft andere motieven dan de ouder die z'n kind op voetballen doet of op muziekles. Misschien heeft het kind gezeurd om op de voetbalclub te mogen, misschien heeft het helemaal niet om muziekles gevraagd, dat doet er niet toe, want die vrijetijdsactiviteiten hebben een uitprobeerfunctie: kijken of het iets is voor de kinderen. In het geval van het poseren als reclamemodel of het concurreren om een rol als kindsterretje of (in Amerika) het laten meedoen van kleine meisjes aan schoonheidswedstrijden hebben de ouders een vastomlijnd idee in hun hoofd. Hun kind is zo bijzonder dat het aan den volke getoond moet worden.

Jonge kinderen de kolenmijn insturen is moreel verwerpelijker dan kinderen op wat voor manier dan ook in de schijnwerpers zetten. In het ene geval vertrappen ouders de belangen van het kind, in het andere geval behartigen ze één belang zo krachtig dat de rest van het kind erbij ineen schrompelt. Bij het recente fenomeen van de 'niewetijdskinderen' zien we dat mechanisme aan het werk, zoals dat ook aan de gang is met hoogbegaafdheid en ook bij ouders die tegen de klippen op volharden in hun geloof dat hun kinderen seksueel misbruikt zijn, terwijl er geen enkel bewijs kan worden geleverd. Nieuwetijdskinderen zijn spiritueel, begaan met het lot van dieren en milieu, paranormaal begaafd, beschikken over intuïtieve wijsheid en herinneren zich vaak vorige levens. De schoolomgeving neemt hen niet zoals ze zijn, maar plaatst hen in het hoekje van de dyslectici of ADHD-ers. Ouders menen daarentegen dat deze kinderen vredestichtende voorboden zijn van een nieuwe, harmonieuze tijd en dringen bij het onderwijs aan op speciale arrangementen voor hun aura's waarnemende kind.

Het inzoomen op bijzonderheid, of dit nu gaat over spirituele neigingen, intellectuele of artistieke begaafdheid, fysieke aantrekkelijkheid of vermeend seksueel misbruik is een vorm van onderdrukkende belangenbehartiging. Geen enkele ouder kan zich aan de gedachte onttrekken dat zijn bloedeigen kind heel bijzonder is. Maar om de rest van de wereld hier ook van te willen doordringen heeft allerlei bezwaren. Zelfs Mozart heeft vast wel eens liever willen ravotten dan altijd maar weer in zo'n apepakkie achter de pianoforte. De macht van de ouders is nog steeds ongeëvenaard groot, want zij blijven de onweersproken deskundigen op het gebied van hun eigen kind. Net als de moeder van Ciske.