Beatrijs Ritsema

Het is eigenaardig dat het zoveelste onderzoek naar de minder prettige gevolgen van overmatige tv-consumptie toch weer in de categorie ‘nieuws’ valt. Men blijft er kennelijk van opkijken. Stukjes op de voorpagina. Achtergrondinterviews met pedagogen en massacommunicatie-deskundigen. Discussies die al dertig jaar geleden werden gevoerd.

Dit is vooral zo vreemd, omdat tv-kijken door niemand als een hoogwaardige tijdsbesteding aangemerkt wordt. Het is niet iets waar iemand kampioen in kan worden. Je kan heel goed a priori stellen dat het, zeker voor kinderen, niet tot aanbeveling strekt een groot deel van het wakend bestaan voor de tv te hangen. Daar is geen onderzoek voor nodig. Dat kun je gewoon zien. Met andere kinderen spelen, kliederen met verf, balletje trappen, bomen klimmen, broertje pesten, knippen & plakken, de kat achterna zitten, zich verkleden, strips lezen, alles is geestelijk en lichamelijk verrijkender dan aangesloten zijn op het televisie-infuus.

Televisie werd juichend verwelkomd als ‘venster op de wereld’, maar in die term ligt al besloten wat de makke ervan is. Een venster is niet de wereld zelf, maar iets plaatsvervangends, iets bij-gebrek-aan-beters, iets wat op z’n best tweedehandservaringen bewerkstelligt. Televisie is een zegen voor immobiele, eenzame bejaarden, ingezakte huwelijken, bajesklanten, ziekenhuispatiënten en andere bewoners van inrichtingen. Wie zich niet meer met de wereld kan verstaan beschikt toch over een middel om de tijd te verdrijven. Maar voor kinderen hoop je toch op een dagelijks leven met meer schwung.

De vraag of veel televisie kijken een slechte invloed heeft is dan ook geen wetenschappelijke maar een morele. Natuurlijk hebben ook kinderen recht op een zekere hoeveelheid passiviteit, net zoals er niets op tegen is om ze zuurtjes en gevulde koeken te geven naast broccoli en bruin brood met kaas. Bovendien is er af en toe best iets moois of grappigs te zien, waar plezier aan valt te beleven. Maar als tv-kijken alle andere tijdsbestedingen overvleugelt, raakt het kind afgestompt, apathisch of prikkelbaar. In tegenstelling tot activiteiten die wel fysieke of geestelijke inspanning vergen, werkt televisie kijken niet verkwikkend. Niemand is tevreden over zichzelf na een marathon tv-sessie. Wie van kindsaf aan een zware tv-routine in zijn leven heeft ingebouwd, kiest stelselmatig voor de weg van de minste weerstand: een ideale voedingsbodem voor faalangst (als je nooit iets moeilijkers geprobeerd hebt, durf je ook niet meer), en van daaruit is het een simpele glijbaan via spijbelen en schooluitval, alcohol- en drugsgebruik, naar lager wal en criminaliteit.

De inhoud van de programma’s staat hier betrekkelijk los van. Wie veel kijkt, krijgt automatisch meer overbodige rotzooi binnen, omdat er nu eenmaal niet zo heel veel van topkwaliteit wordt vertoond. En dan nog verdient een uurtje trash-tv (slecht gemaakte cartoons en andere commerciële ellende) de voorkeur boven urenlang in de ban verkeren van pedagogisch verantwoorde video’s.

Ouders die zich nooit eens afvragen of hun kind niets beters te doen heeft dan ongelimiteerd tv-kijken, maken zich schuldig aan geestelijke verwaarlozing, omdat zij falen in de taak hun kind vertrouwd te maken met de wereld om zich heen. Het is zoveel makkelijker kinderen gevangen te houden voor de tv dan het onderlinge geklier of gedrens te moeten aanhoren of ze buiten in de gaten te moeten houden of ze de gelegenheid te geven een of andere vaardigheid te ontwikkelen.

In de wetenschap en de media kunnen de twisten over de kwalijke dan wel de niets-aan-de-hand-gevolgen van overmatig televisie kijken op de kinderziel nog jaren doorgaan. Maar in moreel opzicht ligt het glashelder: beter te weinig tv dan te veel tv.

Beatrijs Ritsema

De dichter Ilja Leonard Pfeijffer heeft een roman geschreven, beter gezegd het eerste deel van een tetralogie. Ik was niet van plan Rupert (zo heet het boek) te lezen, want het leven is te kort voor tetralogieën. Daar begin ik niet aan. Elke lezer heeft z’n eigen optimum, als het om de dikte van een boek gaat. Toen ik jong was en niets omhanden had, maalde ik niet om een pagina of duizend, maar tegenwoordig raak ik al lichtelijk gepikeerd als het boek dikker is dan 300 pagina’s (exclusief noten in het geval van non-fictie). Hoe interessant moet de schrijver zich niet wanen om zoveel van iemands tijd te claimen?

Er zijn teveel concurrerende mogelijkheden. Niet alleen kinderen in de basisschoolleeftijd, die van alle opvoedende kanten te horen krijgen dat lezen zo geweldig is, hebben hiermee te kampen, maar ook literatuurminnende volwassenen. Ik hield altijd op een tamelijk onbekommerde manier van lezen en literatuur, maar die onbevangenheid is verdwenen. Een van mijn problemen is de sociologische blik. Binnen twintig seconden heb ik al bladerend een willekeurig boek van een schrijver, mij bekend of niet, geclassificeerd als roman met een maatschappelijk thema van deze tijd, al dan niet satirische tijdgeestvanger, degelijke coming-of-age, historische fictie, quasi-autobiografische ontboezemingen, impressies uit verre streken, vreselijke ervaringen, filosofische analyse, liefdesperikelen, moderne keukenmeidenroman, moderne damesemoties, therapeutische memoires, seksuele memoires, saaie memoires, diepgravend en nuttig onderzoek dat in een A-viertje samen te vatten is, etherische onzin, religieuze bespiegelingen, Scandinavische zwaarte, ballingenproza, opgeblazen tijdschriftartikelen, uitgewalste winterboeken, schotschriften en nog allerlei ander moois.

De sociologische blik komt steeds meer neer op vooringenomenheid, een gesel met een verlammende uitwerking. Als ik van tevoren al min of meer weet wat me te wachten staat, wat is dan nog de meerwaarde van een boek boven andere inhoudelijk voorspelbare vormen van tijdsbesteding? Het gelijkschakelen van literatuur met sportbeoefening, televisie kijken of concertbezoek (overal zit wel iets zelfontplooiends in) bedekt alles met een zweem van vrijblijvendheid. Je kunt het doen, je kunt het ook laten. Een afschuwelijke postmoderne impasse.

Mijn vooroordelen groeien alleen maar, zonder dat ik het wil. In de krant lees ik dat het hierboven genoemde Rupert vol zit met citaten uit en verwijzingen naar The Waste Land van T.S. Eliot. De recensent die het ontdekte riep verontwaardigd: ‘plagiaat!’ maar de schrijver wees deze beschuldiging superieur van de hand. Pfeijffer had, naar eigen zeggen, zijn grotestadsroman volgestopt met verwijzingen naar het beroemde gedicht, omdat hij een literair spel wilde spelen. Er zaten nog veel meer citaten in dan de bewuste recensent had gevonden, voegde hij er triomfantelijk aan toe.

Dit soort spelletjes roept irritatie en agressie bij me op. Waarschijnlijk omdat ik niet kan meespelen. Ik heb The Waste Land nooit gelezen (ik moet bekennen dat ik terugdeins voor gedichten die langer doorgaan dan een pagina) en zal dus geen enkele passage herkennen. Als ik nietsvermoedend aan Rupert was begonnen, was ik misschien wel onder de indruk geweest van de citaten uit Eliot. Dat heeft Pfeijffer toch maar treffend geformuleerd, had ik bij mezelf kunnen denken. Maar dit zou een geheel verkeerde reactie zijn geweest, want het was de bedoeling dat ik dacht: ‘Tjonge, wat heeft die Pfeijffer fragmenten uit The Waste Land knap in zijn grotestadstetralogie geïncorporeerd.’ ‘Sliep uit!’ doet Pfeijffer tegen alle lezers die niet erudiet genoeg zijn voor zijn literaire puzzels. Bloedeloze bezigheidstherapie.

Beatrijs Ritsema

Elk sociaal-wetenschappelijk onderzoek heeft een ideologische lading. Is het niet in de vraagstelling, de opzet of de interesse van de onderzoeker, dan wel in de maatschappelijke reactie op de resultaten. Een goed voorbeeld hiervan is het onderzoek naar de gevolgen van crèches. Vorige week hield professor Riksen-Walraven haar inaugurele rede, waarin ze stelde dat het niet raadzaam was om babies in een crèche op te vangen, omdat dit in de kinder- en tienertijd leidde tot relatief meer onaangepast gedrag en andere problemen. Deze oratie gaf commotie onder het publiek: ouders die zich verontwaardigd en bang betoonden; pedagogen die ander onderzoek aanhaalden, waaruit in het geheel geen kwalijke effecten van crèche-opvang bleek. De controverse is principieel onoplosbaar. Een goede crèche, met heel kleine groepjes en vaste, liefdevolle leidsters die van wanten weten kan niet slecht zijn. Maar goede crèches zijn zeldzaam door het grote verloop onder – matigbetaalde – werknemers.

Afgezien daarvan zal er nooit definitief uitsluitsel over de (on)wenselijkheid van crèches komen, omdat er eenvoudig te veel andere variabelen een rol spelen tussen de babytijd en tien of vijftien jaar later. De onderzoeken zijn tegenstrijdig en er zit voor betrokkenen, ouders, niets anders op dan zich te verdiepen in de literatuur en vervolgens een gegronde beslissing te nemen. Meestal zal men de richting kiezen die het beste past bij hoe men er toch al over denkt. Het onderzoek speelt in dit opzicht een ideologische rol. Dit is, vergeleken met de natuurwetenschappen, een onvolkomenheid van de sociale wetenschappen, maar dat is helemaal niet erg, want discussie en kritiek brengt de wetenschap verder.

Wat voor crèches heel normaal wordt gevonden (bekvechten tussen voor- en tegenstanders en elkaar met tegenstrijdige onderzoeken om de oren slaan) is voor een onderwerp als incest niet gebruikelijk. Incest is zo beladen dat er (in Nederland) maar op één manier over gesproken kan worden, namelijk in de geest van het grote onderzoek van Nel Draijer uit 1988. Uit dit onderzoek, uitgevoerd in opdracht van Sociale Zaken, kwam onder andere naar voren dat 15 % van de vrouwen in hun jeugd seksueel misbruikt waren door verwanten, 23 % misbruikt door niet-verwanten en dat dit grote psychische trauma’s veroorzaakte.

Nu heeft vorig jaar de socioloog Han Israëls een kritische studie gewaagd aan Draijers onderzoek. In zijn boek Heilige verontwaardiging trok Israëls in twijfel dat incest vóór de jaren zeventig door hulpverleners niet onderkend werd, omdat het verschijnsel zelf taboe zou zijn. Hij bekritiseerde de methode waarop in Draijers onderzoek de interviews waren gevoerd en hij had kritiek op de interpretatie van de rekenkundige analyses. Israëls’ luis-in-de-pels-houding zal ongetwijfeld irritatie oproepen, maar hoe moet de wetenschap anders verder, als het niet mag met vervelende, kritische vragen die morrelen aan de consensus?

Publicatie van zijn boek leidde tot een klein mediastormpje, niet in de laatste plaats aangeblazen doordat de begeleidingscommissie zich onmiddellijk distantieerde van Israëls’ studie. In reactie daar weer op werd Israëls, die net een baan als onderzoeker had aanvaard bij het Trimbos-instituut, te verstaan gegeven dat hij het verder wel kon vergeten. Zijn aanstelling werd ongedaan gemaakt. Sindsdien trekt Israëls een uitkering en ontmoedigt de sociale dienst hem te solliciteren als onderzoeker. Hij dient zich voortaan te beperken tot ‘subacademische banen’.

Het is duidelijk dat er over incest slechts één visie naar voren mag worden gebracht: de in ivoor gehouwen woorden van Nel Draijer. Kritiek wordt afgestraft met ontslag en een Berufsverbot. Dit is een schandvlek op het blazoen der sociale wetenschappen.

Beatrijs Ritsema

De kleine vakanties zijn ook niet meer wat ze geweest zijn. Net is er weer eentje achter de rug, de krokusvakantie, en het valt me op hoe bleekjes zo’n week afsteekt bij wat ik me herinner van vroeger. Niet dat de kinderen klagen – ze zijn allang blij met de vrije dagen -, maar eigenlijk is het toch behoorlijk saai, omdat er geen andere kinderen zijn om mee te spelen. Iedereen grijpt de gelegenheid aan om de koffers te pakken. Of het nu herfst- of kerstvakantie is, krokus- of meivakantie, iedereen laadt z’n gezin in de auto en reist af naar de wintersport of naar de Canarische eilanden of naar huisjes-bij-tropische-zwemparadijzen. Een ongehoorde uittocht, met de zomervakantie meegerekend drie, vier keer per jaar. Alleen de sukkels en de minvermogenden blijven thuis.

Als kind vond ik vakantie thuis geweldig, vaak leuker dan de reizen naar binnen- of buitenland in gezinsverband. Op elkaar aangewezen zijn in de beslotenheid van een gezin werkt in een vreemde omgeving veel meer op ieders zenuwen dan thuis. Het prettige was dat je niet naar school hoefde en met speelkameraadjes kon doen wat je wilde. Ik herinner me eindeloze monopoly-sessies, straatspelletjes, uitstapjes naar het strand, niets gepland, alles ter plekke geïmproviseerd. ’s Avonds gewoon thuis naar je eigen tv kijken en slapen in je eigen bed. En de dag daarna weer totale vrijheid.

In de hedendaagse vakantie-opzet worden mensen zo’n vijf keer per jaar voor kortere of langere tijd teruggeworpen op het kerngezin, alsof die losse weekjes op de een of andere manier een compensatie moeten vormen voor de rest van de tijd, waarin ouders druk zijn met hun carrière en kinderen heen en weer vliegen van school naar ontplooiende vrijetijdsactiviteit. Eindelijk tijd voor betekenisvolle kwaliteitsinteractie. Die moet en zal binnen de grenzen van het eigen gezin plaatsvinden. Zelfs een logeerpartijtje met neefjes of nichtjes zit er niet in, want de vakantiespreiding zorgt ervoor dat er geen overlap bestaat tussen de schoolvakanties in de verschillende regio’s. Vakantiespreiding dient, zoals bekend, slechts één doel: het commerciële belang van de verhuurders van vakantiehuisjes. Voor een gegeven periode, zeg de krokusvakantie, kunnen deze uitbaters niet één maar liefst drie weken lang hoogseizoentarieven vragen voor hun vreugdeloze onderkomens. En de huisjes zitten inderdaad drie weken achter elkaar vol met kibbelende en zich vervelende gezinnen. Niemand wil thuis blijven, want in de eigen omgeving is iedereen weg.

Omdat wij zoals gewoonlijk weer eens als enigen thuis waren gebleven en de betekenisvolle kwaliteitsinteractie al gauw neerkomt op het hangen voor diverse schermen, maakten wij een uitstapje naar New Metropolis (NeMo), het kindvriendelijke wetenschapsmuseum, waarin educatie en amusement hand in hand gaan. Ideaal voor opgroeiende kinderen. Helaas bleek toch niet iedereen in Amsterdam op wintersport te zijn. Alle thuisblijvers leken zich verzameld te hebben in het NeMo, waar ze door elkaar krioelden als op de kermis. Onafgebroken werden namen van kinderen omgeroepen die hun ouders kwijt waren of andersom. Er waren oma’s met peuters in buggies, kleuters rolden over de grond, zesjarigen ramden blind op knoppen van installaties, achtjarigen maakten ruzie over een plekje achter een van de honderden computers. Niemand die een gebruiksaanwijzing of toelichting las. Geen wonder, de meeste kinderen waren onder de tien en de volwassen moesten hun grut in de gaten houden. De doelgroep van kinderen tussen de acht en vijftien zag je niet of nauwelijks. Wat een verspilling om zo’n met toewijding ingericht museum te gebruiken als crèche.

We gingen naar huis en speelden een spelletje ‘Kolonisten van Catan’. ‘’t Is leuk als je meedoet,’ zei mijn zoontje, ‘bijna net zo leuk als met vrienden.’

Beatrijs Ritsema

Een collectieve snik ging door televisiekijkend Nederland heen, toen Maxima’s tranen in close-up uit haar reebruine ogen welden. Over besmettelijkheid van emoties gesproken. Het snotterende tv-publiek identificeerde zich met de sprookjesprinses die op de mooiste dag van haar leven de aanwezigheid van haar vader moest missen. Dat is inderdaad een verdrietig feit, maar haar tranen vloeiden toch in de eerste plaats voort uit de muziek, een tango die de plechtigheid in die Nieuwe Kerk een weemoedig exotisch tintje gaf. ‘Voorbij, voorbij en, ach, voorgoed voorbij’ was de associatie die zich aan mij opdrong.

Met Papa heeft dat allemaal niets te maken, want Zorreguieta was weliswaar geen bruiloftsgast, maar hij kon een paar uur later gewoon door zijn dochter worden opgebeld. Er is geen reden om aan te nemen dat er geen normaal vader-dochter-contact zal blijven bestaan, met telefoontjes en trans-Atlantische bezoekjes over en weer.

Deze tango had op een begrafenis niet misstaan. Sommige muziekstukken hebben maar het geringste kader van rituele plechtigheid nodig om toehoorders te laten huilen ‘om alles’. Om de vergeefsheid van het leven, de onherroepelijkheid van het lot, de dapperheid van mensen, het gezamenlijke en allerlei andere dingen die groter zijn dan jezelf en met ontzag te maken hebben.

Bruiloften overweldigen nauwelijks meer. Misschien pinkt een enkele oude tante nog een traantje weg, maar de wetenschap dat er vorig jaar meer mensen scheidden dan trouwden knaagt op de een of andere manier aan het verschuldigde ontzag. Een modern bruidsspaar laat een monter ‘ja’ horen, lacht beleefd om de grapjes van de dienstdoende ambtenaar en verheugt zich op het feest dat straks komt. Maar Maxima huilde ‘om alles’ en gelijk had ze. Zelden is de deur van een kooi zo onherroepelijk achter iemand dicht gevallen als onder deze klaaglijke tangomuziek.

Je hoeft alleen maar de foto’s te bekijken van de vele royalty-gasten die het huwelijk bezochten om bevangen te worden door fundamenteel onbegrip. Er is niets in hun uiterlijk, prestaties, ethiek of bevlogenheid dat de koningen, prinsessen en andere vorsten onderscheidt van mensen die je in de Kalverstraat tegenkomt. De Oranjes zijn onmetelijk rijk, krijgen desondanks een uitkering, betalen geen belasting en heten het volk te dienen, maar ze zijn compleet overbodig en dat weten ze. Koningin Beatrix heeft zich haar hele leven als een eersteklas workaholic ingespannen om overal alle dossiers van te lezen, maar het koningschap en Nederland zelf hadden heel goed zonder al die moeite gekund. Beatrix was beter tot haar recht gekomen als hoogleraar staatsrecht of minister van landbouw. Dan had ze als ieder ander een bijdrage kunnen leveren; als vorstin mág ze niet eens invloed uitoefenen.

Na het huwelijk komt de skivakantie en het reisje naar de zon. Daarna hoopt het volk op zwangerschap en huiselijk geluk. Liever een rol in de sfeer van nationale troosteres bij rampen dan die van galeriehoudster. En overal liggen fotografen en verslaggevers in hinderlaag. Hoofdredacteur Nanninga van Privé heeft Maxima al uitgeroepen tot koningin van de emoties, want dat laat de kassa rinkelen.

Leden van het koningshuis dienen er een onbesproken levenswandel op na te houden. Tegelijk verlustigt het publiek zich in het kleinste afwijkinkje van de standaard van neutraliteit. Kijk, ze glimlacht, ze huilt, ze is een waarachtig mens. Met emoties valt goed geld te verdienen. Uiteindelijk is dat de enige taak die overblijft voor de monarchie: emoties genereren voor de entertainmentindustrie. Het is een zinloze en vernederende taak, in het aangezicht waarvan Maxima’s tranen op hun plaats waren. Niet alleen in terugdeinzende zin, maar ook als plichtsbetrachting tegenover een traanbelust publiek.