Beatrijs Ritsema

De bijdrage van het onderwijs aan de vorming van normen en waarden is vrijwel nihil, stelt Rob Knoppert in de Wetenschapsbijlage van deze krant afgelopen zaterdag. Volgens hem zijn er in deze maatschappij te veel verschillende subgroepen, die er allemaal verschillende waardenstelsels op na houden en die allemaal hun eigen ideeën superieur achten aan die van anderen. Als illustratie van zo’n verschil geeft hij het voorbeeld van allochtonen die hun spaarcenten overmaken naar familie in Marokko of Turkije. Zouden zij dit geld wegsmijten aan nieuwe keukens, dan zouden autochtone Nederlanders hen veel minder buitenlands vinden. Een zelfde soort kloof bestond vroeger tussen katholieken (die het produceren van veel kinderen als waarde hadden) en de rest van Nederland.

Ik heb zelden zo’n stupide invulling van het begrippenpaar ‘normen en waarden’ onder ogen gekregen als wat Knoppert er hier van bakt. Hij bedient zich van een nihilistisch soort relativisme dat elke morele keuze reduceert tot een kwestie van life style. Sommige mensen houden van een zachtgekookt eitje bij hun ontbijt, anderen zweren bij muesli. Wat moet het onderwijs hier nog aan bijdragen?

Helemaal niets natuurlijk. Maar wie het over normen en waarden heeft bedoelt dan ook iets anders dan life style. Iets wat verder gaat dan de cosmetica van het dagelijks leven. Iets wat elementair is en tegelijk als paraplu kan dienen. Er bestaan wel degelijk universele waarden, die in het onderwijs tot specifieke normen en gedragsregels kunnen leiden, waar een opvoedende werking van uitgaat. Er schieten me er zo al drie te binnen, al zijn er zeker meer.

Allereerst hebben we de waarde ‘rechtvaardigheid’. Hier is iedereen dol op. Leerlingen zijn er als de kippen bij om docenten ter verantwoording te roepen als deze proefwerken niet eerlijk hebben gecorrigeerd, onevenredig veel huiswerk uitdelen of voortrekgedrag vertonen. Leraren moeten inderdaad eerlijke maatstaven aanhouden, maar leerlingen ook. Dat betekent dat ze geen bedrog mogen plegen. Kinderen mogen niet spieken, geen werkstukken of scripties downloaden van het internet, niet bij elkaar afkijken, niet al het werk door één persoon laten opknappen, als ze in een groepje een opdracht moeten vervullen. Dit lijkt allemaal nogal vanzelfsprekend, maar rechtvaardigheid (waarde) en eerlijkheid (norm) worden vaak genoeg met voeten getreden, dus er is zeker een taak voor het onderwijs weggelegd om door middel van regels en sancties duidelijk te maken hoe het wel moet.

Hetzelfde geldt voor de waarden ‘beleefdheid’ en ‘serieusheid’. Beleefdheid is zo karig als waarde, dat niemand er warm voor loopt – men doet liever aan authentieke zelfexpressie. Maar beleefdheid is veel prettiger voor de medemens. In het onderwijs betekent dat dat er voor zowel leraren als leerlingen een ban ligt op fysieke en verbale agressie, dat men elkaar niet pest of belachelijk maakt, dat leerlingen de leraren met ‘u’ aanspreken omdat leraren de rol van autoriteit vervullen. Serieusheid is een ander woord voor de ouderwetse waarde ‘trouw’. De school is geen disco, men trekt dus ook geen uitgaanskleren aan. Kinderen komen naar school om iets te leren; ze moeten dus op tijd zijn, tijdens de les afzien van genotmiddelen, en als ze ongeïnteresseerd zijn in het gebodene, niet gaan zitten klieren, omdat anderen misschien nog wel iets willen opsteken. Wie deze elementaire regels keer op keer saboteert, moet door de schoolleiding blijvend verwijderd kunnen worden, omdat zij ook een verplichting na te komen heeft tegenover goedwillende leerlingen.

Rechtvaardigheid, beleefdheid en serieusheid, drie universele waarden waar niet alleen allochtonen, katholieken en atheïsten zich in zullen kunnen vinden, maar misschien zelfs Rob Knoppert. Er valt genoeg te vormen in het onderwijs.

Beatrijs Ritsema

Een paar jaar geleden waren we te gast bij een boer in Bretagne, die ons rondleidde op zijn boerderij, een gemengd bedrijf. Van de varkensstallen herinner ik me het schemerduister en de aanmaning van de boer om stil te zijn, omdat ‘de varkens angstig reageerden op licht en lawaai.’ Het onderkomen had absoluut niets gezelligs, terwijl gezelligheid toch deel uitmaakt van wat mensen zich voorstellen bij een normaal of natuurlijk varkensbestaan.

De Stichting Varkens in Nood liet de afgelopen weken een verklaring over de rechten van het productiedier circuleren, die ik ook ondertekend heb. De bio-industrie verdient een kritische inspectie, niet zozeer gericht op de manier waarop dieren gedood worden, als wel op hoe ze hun leven spenderen. Robert Long vergeleek een paar jaar geleden de intensieve varkenshouderij met concentratiekampen. Deze vergelijking klopt niet. Varkenshouders zijn er niet op uit hun dieren te kwellen, uit te hongeren of als soort uit te roeien. Een vergelijking met de slavernij is meer van toepassing. Zoals de slaven met lichaam en geest onderworpen waren aan hun meesters, zo ligt dat ook met varkens, koeien en de rest.

Een slavenhouder die zijn slaven goed behandelde kreeg waarschijnlijk een betere opbrengst van de plantage dan iemand die z’n slaven mishandelde en vernederde. Hetzelfde geldt in de bio-industrie. Een dier met een redelijk aangenaam leven krijgt minder snel last van ziektes en betoont zich een nuttig, want gezond, productiedier. Dat er verschil bestond tussen wrede en verlichte slavenhouders doet niets af aan het feit dat het slavernij-systeem zelf niet deugde. De afschaffing ervan was dan ook een van de weinige stappen vooruit in de morele geschiedenis van de mensheid.

En nu houdt de vergelijking op, want er dreigt mededogen binnen te sluipen, zeker ten opzichte van zielige varkens die in het donker bang zitten te wezen, maar dit is niet de manier waarop ik naar de afschaffing van de slavernij wil kijken. Die slaven hoorden niet uit medelijden te zijn vrijgelaten, maar op grond van het koele, desnoods wetenschappelijke, inzicht dat de ene homo sapiens gelijk is aan de ander en daarom dezelfde rechten heeft. Een daarvan is om niet als ondergeschikt productiedier in gevangenschap te worden gehouden.

Ik heb alweer spijt dat ik die verklaring ondertekend heb, want ik geloof eigenlijk niet in de rechten van het dier, net zo min trouwens als in de rechten van het kind. Het kind is een mens en beschikt automatisch over mensenrechten. Alle kinderrechten die nog eens op een apart lijstje staan (zoals het recht op gezondheid, liefdevolle verzorging, onderwijs) zijn ofwel gratuït ofwel niet-afdwingbaar. De overeenkomst tussen kinder- en dierrechten is dat ze worden toegekend door toerekeningsvatbare volwassenen die hiermee hun respect wensen te betuigen. En het woord ‘respect’ klinkt bijna alleen nog maar in een contekst van neerbuigend medelijden, als het wordt uitgedeeld, of in situaties van narcistische gekwetstheid, als het op hoge toon wordt opgeëist.

Een apart gerechtshof voor dieren, zoals de Stichting Varkens in Nood bij monde van Paul Cliteur propageert, is een slecht idee, want dieren kunnen hun eigen belangen niet verdedigen, waarmee het begrip ‘rechten’ wel erg vormeloos en naar wisselend inzicht in te vullen wordt. Hoe meer zaakwaarnemers voor onmondigen, hoe meer drijfzand en hoe meer ruzie voor de rechtbank.

Plichten is een werkbaarder begrip. Als de mens verplicht is zijn productiedieren een volgens de wet nauwkeurig omschreven dierwaardig bestaan te bieden, dan zijn er helemaal geen dier-tribunalen nodig. Medelijden kan wel in een plicht worden omgezet, maar niet in een recht.