De Tweede Kamer heeft vorige week een motie van GroenLinks aangenomen om een definitief eind te maken aan het voortetterende fenomeen van de weigerambtenaar. Een mooi en principieel besluit, waarin de rechtsstaat zijn tanden laat zien: religieus fundamentalisten moeten niet denken dat zij hun persoonlijke geweten boven de wet kunnen stellen. Als zij onderscheid willen maken tussen homo’s en hetero’s, dan doen ze dat maar in hun vrije tijd of in de kerk, maar niet op hun werk. Trouwambtenaren mogen niet langer wegduiken voor trouwlustige homo’s. Weer een misstand uit de weg geruimd.

Vervolgens gebeurde er iets heel merkwaardigs: Arie Slob van de ChristenUnie lanceerde het idee om van de huwelijksvoltrekking op het stadhuis een puur administratieve lokethandeling te maken, waar verder geen ceremonieel vertoon aan te pas komt. Op die manier komen alle feestelijkheden, witte jurken, plechtige jawoorden en andere romantiek voor verantwoordelijkheid van het bruidspaar als privépersonen en kan de ambtenaar buiten schot blijven. Dit kun je met recht een wanhoopsoffensief noemen. Om het vege lijf van de weigerambtenaar te redden moet het hele ritueel van het burgerlijk huwelijk voor alle Nederlanders worden afgeschaft. Alsof niemand meer soep mag eten, omdat een enkeling allergisch is.

Dat dit voorstel uit de koker van de ChristenUnie komt maakt het des te curieuzer. Ideeën over een terugtredende overheid die zich niet met privézaken van burgers moet bemoeien, pleidooien voor afschaffing van het huwelijk als zodanig vind je doorgaans eerder in libertaire kringen dan in een conservatief confessionele partij als de ChristenUnie die juist van de gemeenschapszin is en aan tradities hecht. In deze visie, die trouwens in de hele bevolking leeft, is het huwelijk niet zuiver een privéaangelegenheid, maar iets wat belangrijk genoeg is om formeel door de staat te worden bekrachtigd en geregistreerd. Juist omdat het huwelijk geen vrijblijvende onderneming is, maar een institutie waarin rechten en plichten worden verankerd, gaat het gepaard met formaliteiten en rituelen. Men trouwt niet alleen ten overstaan van familie en vrienden, maar ook ten overstaan van de staat.

De enige ongelukkige in deze situatie is de weigerambtenaar. Daar lopen er honderd van rond in Nederland, van wie vijf in Bunschoten.

Slobs idee is een pertinente anomalie binnen het christelijk gedachtengoed. Overigens lijkt het onwaarschijnlijk dat het reduceren van de huwelijksvoltrekking tot een lokethandeling het geweten van de weigerambtenaar zal ontlasten. Als iemand onoverkomelijke religieuze bezwaren heeft om het jawoord van twee homo’s met egards te formaliseren, dan zullen die bezwaren niet ineens verdampen als hij twee homo’s aan het loket vraagt om hun handtekening op de stippellijn te plaatsen. In beide gevallen wordt er immers getrouwd. De lokethandeling is misschien nog wel indringender dan het gedoe met tierlantijntjes, want in het administratieve geval staat de ambtenaar er moederziel alleen voor als vertegenwoordiger van de staat.

Afschaffen van het ceremonieel heeft geen zin. Bovendien vinden de meeste mensen het leuk om wat plechtigheden te doorlopen. Voor degenen die daar geen boodschap aan hebben bestaat sinds jaar en dag de mogelijkheid om zonder poespas te trouwen. Veel gemeentes bieden de optie van het maandagochtendhuwelijk: gratis trouwen, zonder publiek in de zaal, zonder toespraken, alleen het bruidspaar dat het jawoord spreekt in aanwezigheid van twee desnoods van straat gehaalde getuigen. Binnen vijf minuten afgehandeld.

Niemand is verplicht om te trouwen, maar als mensen (homo of hetero) willen trouwen, dan kunnen ze de huwelijksvoltrekking zo pompeus of sober inrichten als ze willen. De enige ongelukkige in deze situatie is de weigerambtenaar. Daar lopen er honderd van rond in Nederland, van wie vijf in Bunschoten. Na het illegaal verklaren van tweehonderd boerkadraagsters worden nu honderd weigerambtenaren wettelijk verboden. Het wachten is op een wet om vijftig vrouwelijke Sinterklazen te illegaliseren.

De adjunct-directeur van het Anna van Rijn college in Nieuwegein, die door de politie in een cel werd opgesloten omdat hij een weerspannige leerling in de kraag had gevat, heeft excuses gekregen van justitie. Sorry, foutje, kan gebeuren. Ongetwijfeld heeft de golf van verontwaardiging die over het land spoelde het excuus opgehaast, maar ’t is goed dat de politie door het stof ging.

Het incident is een treffend voorbeeld van het failliet van autoriteiten. De sneeuwbal kwam aan het rollen doordat een leerling weigerde gehoor te geven aan de opdracht van zijn leraar om de klas te verlaten. De leraar riep de adjunct erbij (die het kind fysiek verwijderde), de leerling riep z’n vader erbij, de vader riep de politie erbij en uiteindelijk bemoeide zelfs de minister zich ermee. De sequentie doet denken aan de bekende vlinderslag die op den duur tot een orkaan leidt. Een triviaal voorval als een leerling die over de rooie gaat zou niet zo rampzalig uit de hand mogen lopen, maar kennelijk zit het klimaat zo in elkaar.

Een burger kan heel makkelijk een eerzaam leven binnen de wet leiden zonder ooit een blik in het wetboek van strafrecht te slaan.

In de commentaren en discussies over dit incident ging het veel over regels: dat het belangrijk is om regels te hebben op school en dat de regels precies moeten worden uitgespeld zowel aan leerlingen als aan ouders, zodat iedereen weet waar hij aan toe is. Maar het probleem ligt niet in onduidelijke regels, waardoor leerlingen in het duister tasten. De regels op school zijn net zoiets als de wetten in het wetboek. Een burger kan heel makkelijk een eerzaam leven binnen de wet leiden zonder ooit een blik in het wetboek van strafrecht te slaan. Leerlingen of ouders hoeven geen diepgaande studie van de reglementen te plegen om te weten wat wel en niet geoorloofd is op school. Elke halve gare kan zelf wel bedenken dat je op tijd moet komen, niet mag spijbelen, geen rotzooi mag maken, je niet agressief moet gedragen, geen fraude of diefstal mag plegen, de opdrachten van de leraren moet uitvoeren en nog zo wat voor-de-hand-liggendheden.

Het probleem zit in de regelhandhaving. Er zijn geen sancties. Dat wil zeggen, ze zijn er wel, maar alleen voor degenen die bereid zijn zich neer te leggen bij de autoriteiten, en die zijn toch al minder geneigd de regels te overtreden. Bevelen, opdrachten, verzoeken en aanmaningen van autoriteiten worden alleen gevolgd, wanneer ondergeschikten het ermee eens zijn danwel er het nut van inzien. Strijkt een bevel iemand tegen de haren in, dan is het tamelijk simpel om de hakken in het zand te zetten en te weigeren. Escalerende conflicten spruiten niet voort uit regelovertreding, maar uit onverschilligheid voor sancties.

Stel een docent ziet een leerling een klokhuis op de grond gooien en maant hem om z’n afval op te rapen en in de vuilnisbak te doen. Als het kind gehoorzaamt, is er niets aan de hand. De leraar heeft een correctie toegepast op een regelovertreding en niet eens een sanctie. Maar als het kind weigert en glashard ontkent dat hij het klokhuis op de grond heeft gegooid, ontstaat er een levensgroot probleem. Na een niet opgevolgde correctie is er geen sanctie meer mogelijk. Wie iets niet wil oprapen zal ook geen strafregels willen schrijven of nablijven of wat er nog meer te verzinnen is aan straffen, die overigens allemaal niet in proportie zijn met de overtreding. Een school gaat geen leerling schorsen omdat hij liegt over een weggegooid klokhuis of weigert een miniem dienstbevel op te volgen. Maar het is wel lastig om als autoriteit overeind te blijven in die omstandigheden.

Uiteindelijk moet elke autoriteit in staat zijn angst voor represailles in te boezemen. Die dreiging heeft een fysieke component nodig: niet om ondergeschikten in elkaar te slaan, maar om hen te verwijderen, mocht de autoriteit dat gepast vinden. Agenten mogen een verdachte in de boeien slaan en afvoeren. Leraren moeten iemand kunnen wegsturen. Lukt het niet goedschiks met woorden, dan maar kwaadschiks met fysieke dwang.