Sarah Blaffer Hrdy: Moederschap. Een natuurlijke geschiedenis. Uitgever Het Spectrum. Vertaling Hetty Otten en Jan Smit. f

Wie theorieën ontwikkelt over menselijk gedrag en daar biologische factoren bij betrekt, loopt het risico in de naturalistische valkuil terecht te komen. Deze komt erop neer dat 'alles wat voorkomt ook goed is, anders zou het niet bestaan'. Het Darwinisme en, in een moderner jasje, de sociobiologie en de evolutiepsychologie worstelen alle drie met de naturalistische dwaling, al was het maar omdat er aan receptiezijde (de mensen die reageren op de theorieën en het onderzoek) de neiging bestaat het goede ofwel met het natuurlijke ofwel met de beschaving te associëren. Is het slechte een anomalie van de cultuur of is het slechte juist inherent aan de natuur? Hierover kan lang en breed gediscussieerd worden, maar de reden dat evolutiepsychologen en sociobiologen vaak ongelooflijke irritatie opwekken is de macht die zij aan de natuur toekennen. Dat medici en moleculair-biologen de genen en het DNA uitpluizen, alla, maar ook psychologen, sociologen, cultureel-antropologen en in hun kielzog columnisten storten zich op de populaire groeimarkt van het neo-darwinisme. Er valt niet meer aan te ontkomen. Vooral de man-vrouwverschillen zijn weer helemaal terug van even (twintig jaar) weggeweest en het ene na het andere boek verschijnt, waarin uitgelegd wordt dat de seksen in de loop van honderdduizenden jaren toch aanzienlijke accentverschillen hebben ontwikkeld in hun genetische make-up.

Wat mij in deze golf van (populair-)wetenschappelijke boeken van evolutie-psychologische signatuur verbaasd heeft is dat een boek als Rape. A Natural History van Randy Thornhill en Craig Palmer werd neergesabeld, terwijl Moederschap. Een natuurlijke geschiedenis van Sarah Blaffer Hrdy welwillende, enthousiaste kritieken kreeg. Dit is absurd, want deze twee boeken werken met hetzelfde soort premissen en dezelfde wijze van redeneren. Oké, het ene boek (Rape) is dor en houterig geschreven, terwijl het boek van Hrdy een vrolijke, aansprekende toon heeft (zij het met 700 pagina's wel erg encyclopedisch). Maar de critici verketterden niet de schrijfstijl van Rape, maar het door de schrijvers ingenomen standpunt dat verkrachting een door de natuur geselecteerde voortplantingstactiek is. Blijkbaar, zo redeneren Thornhill en Palmer, heeft de methode van verkrachting net genoeg succes gehad om zich in de loop van de evolutie te hebben kunnen handhaven op het repertoire van de man. Vervolgens krijgen we de analogieën met het dierenrijk: van chimpanzee tot schorpioenvlieg, het merendeel van de soorten doet aan verkrachting van vrouwelijke soortgenoten, althans onder bepaalde ongunstige omstandigheden.

Thornhill en Palmer keuren hiermee verkrachting niet goed (dat zou de naturalistische valkuil zijn), ze wijzen er alleen op dat het gedrag in potentie op het mannelijk repertoire staat en dat er vervolgens nog allerlei momentane invloeden aan te pas moeten komen, wil het ook daadwerkelijk tot uiting komen. Een weinig extremistisch standpunt, lijkt me, maar blijkbaar stuit het mensen toch tegen de borst. Hoe kan iets wat maar een kans van 2 % op succes heeft (verkrachting met als gevolg zwangerschap) zich evolutionair handhaven, smaalden de critici. Sinds wanneer hebben mensen een hoge kans op succes nodig om iets te doen? vraag ik me af. Dan zou er niemand ooit een voet in het casino zetten. Bovendien is het verkrachters niet om nakomelingen te doen maar om de seks, zoals iedereen die seks bedrijft niet per se aan baby'tjes denkt.

De gedachte dat de natuur of genetisch overgeërfde potenties niets met verkrachting te maken kunnen hebben is op zichzelf een voorbeeld van de naturalistische valkuil. Critici die het Rape-verhaal van Thornhill en Palmer verketteren kunnen geen parallellen tussen de mens en de rest van de dierenwereld verdragen, omdat zij denken dat de mens de dierenwereld is ontstegen. Jammer genoeg een misvatting. Ook gaan zij er impliciet van uit dat het slechte de mens alleen maar van buitenaf bereikt en dat het niet al eerder in hem zelf besloten ligt in de vorm van een scenario dat klaar ligt om uitgespeeld te worden als de omstandigheden dat uitlokken. Hoe kunnen anders groepsverkrachtingen na extreme dronkenschap en verkrachtingen in oorlogstijd verklaard worden, waar heel gewone jongens en soldaten aan meedoen, die in het dagelijks leven er niet over zouden piekeren een meisje lastig te vallen?

Dezelfde verhalen over verkrachting als alternatieve voortplantingsstrategie komen ook voor in Moederschap van Sarah Blaffer Hrdy. Heel wat beeldender en indringender dan Thornhill en Palmer schrijft ze over Indianenstammen, die bij elkaar binnenvallen, alle zuigelingen vermoorden en alle vrouwen tussen de 10 en de 50 verkrachten. In dit geval is de bedoeling naast lustbevrediging wel degelijk nageslacht verwekken. De praktijk van het verkrachten in oorlogstijd is speciaal gericht op het verspreiden van de eigen genen als de meest effectieve vorm van overheersingspolitiek. Niemand die Hrdy op deze Darwinistische uitlatingen aanvalt, wat misschien niet zo verwonderlijk is, omdat haar eigenlijke onderwerp, de evolutiepsychologische noodzaak van de werkende moeder, heel wat beter past in de huidige maatschappelijke consensus dan zwartgallige theorieën over de onontkoombaarheid van verkrachting.

Hrdy is cultureel antropoloog en primatendeskundige. Ze deed veldwerk bij de Afrikaanse Hadza en !Kung San, stammen die nog in het Pleistoceen leven (vroeger zouden we zeggen: stenen tijdperk) en observeerde ook diverse apen, onder andere langoers. In haar boek Moederschap ontkracht ze de mythe van de zelfopofferende moederliefde, een ideaalbeeld dat in ieder geval in de westerse cultuur eenwenlang de gedachten domineerde over hoe vrouwen waren en hoe ze behoorden te zijn. Afwijkingen van dat beeld (vrouwen die geen kinderen wilden, hun kinderen slecht verzorgden, of – tegenwoordig – een carrière nastreefden, werden beschouwd als slecht èn tegennatuurlijk.

Hrdy laat met behulp van evolutiepsychologische redeneringen en argumenten zien dat moeders altijd compromissen hebben moeten sluiten tussen het belang van het kind en het belang van zichzelf, dat werken (foerageren) altijd prioriteit nummer één was en dat het babysit-probleem al bestaat sinds de dageraad der mensheid. Bij veel nomadische jager-verzamelaar-volken zorgden vrouwen voor het grootste deel van de binnengebrachte calorieën. Zolang de intervallen tussen de opeenvolgende geboortes groot genoeg waren, lukte het nog wel om zelf voor elk kind te zorgen, ook omdat familieleden, onder wie vooral post-menopauzale oma's, een handje hielpen met de kinderverzorging. Allomoeders noemt Hrdy deze kinderoppassen. Het systeem liep spaak bij de overgang van nomadisch leven naar sedentaire landbouwgemeenschappen (de opkomst van het patriarchaat). Vrouwen werden uitgehuwelijkt in de familie van de man, kwamen onder diens rechtstreekse supervisie (hij ging er niet meer op uit om te jagen) en de geboorteintervallen werden kleiner. Dit laatste maakte het probleem van een betrouwbare kinderoppas alleen maar nijpender. Rijkdom helpt, maar de meeste mensen waren niet rijk. Als in een bestek van vier jaar je derde dochter wordt geboren, terwijl iedereen wacht op een zoon, is een beslissing tot postnatale abortus snel genomen.

In dit licht besteedt ze veel aandacht aan infanticide. Dit fenomeen ligt veel verder van ons comfortabele 20ste-eeuwse bed verwijderd dan verkrachting. Maar in het grootste deel van de geschiedenis van de homo sapiens was kindermoord of de milde vorm daarvan, kinderverlating, aan de orde van de dag, ook bij de jager-verzamelaars uit het Pleistoceen. Als je het allemaal kon uitrekenen, zouden de cumulatieve moordcijfers voor mannen en vrouwen elkaar misschien niet eens zo veel ontlopen, bedacht ik onder het lezen van de treurige stoet van voorbeelden. Bij de ene stam werden kinderen die zonder hoofdhaar worden geboren levend begraven, bij de volgende doden moeders kinderen, als de vader verdwijnt, in China zijn eeuwenlang (tot op de dag van vandaag) meisjesbaby's gedood, in India meisjesbaby's uit de hoogste kaste, in Europa hadden wij onze vondelingentehuizen als voorportaal voor het kerkhof en de zogende minnen, een moederlijke uitbestedingspraktijk die de meeste baby's met hun leven moesten bekopen.

De geschiedenis van infanticide en verlating vormt het pièce de resistance in Hrdy's boek dat als kernthema de moederlijke ambivalentie heeft. Het werkt als een dreunend akkoord in een betoog dat van alle kanten belicht dat het moederschap voor vrouwen weliswaar een bestemming is, maar vaak genoeg strijdig blijkt met de eigen overlevingskansen of die van eerder geboren kinderen. Zonder de hulp van allomoeders lukt het niet. Zelfs John Bowlby, de man van de hechtingstheorie die lange tijd door de moeders-terug-naar-de-aanrecht!-beweging als wetenschappelijk paradepaardje werd opgevoerd, ontkende niet dat een kind in staat is tot meerdere veilige hechtingen naast elkaar.

Na al die beschrijvingen van hoe er met moederschap wordt omgesprongen in verschillende tijden, in verschillende culturen, bij verschillende primaten kan de conclusie niet anders luiden dan dat moeders grenzeloos flexibel zijn. Het dictaat van de natuur (zwangerschap, baren, zogen) laat zich gelden, maar wordt tegelijk op allerlei vernuftige en vaak minder ethische manieren ondergraven, ook door sommige andere primaten en ook door allerhande vogels. Werkende moeders kunnen opgelucht ademhalen. De Victoriaanse huis-en-haard ideologie was slechts een kortstondige aberratie in het evolutionaire perspectief.

Het wezen van de evolutiepsychologische redenering is volgens mij niet zozeer 'wat bestaat is goed, anders zou het niet bestaan', maar 'wat bestaat is begrijpelijk en wel hierom'. Zolang de beoefenaren van deze wetenschap zich houden bij analyse is het gevaar van tautologisch redeneren groter dan dat van de naturalistische dwaling. Een extreem voorbeeld van dat laatste zien we in het boek van Helen Fisher (besproken in kader) die zich overgeeft aan vrouwenverheerlijking op grond van door de evolutie gevormde typisch vrouwelijke eigenschappen.

Beatrijs Ritsema

Helen Fisher:

De eerste sekse. Over de eigenschappen van vrouwen

Uitgever Contact. Vertaling Marlou Gemmeke. 400 pag. f

Vergeleken met de eerste helft van de 20ste eeuw (en daarvoor) beschikken vrouwen nu over ongekende vrijheid, macht en ontplooiingskansen. Toch is er geen sprake van gelijkheid tussen de seksen. Topposities in het bedrijfsleven, technische en fysiek zware beroepen kennen een oververtegenwoordiging van mannen en ook in het gezinsleven worden de taken niet gelijk verdeeld. Al wordt de kloof smaller, hij blijft hardnekkig, reden om opnieuw in de biologie te duiken. Wat is het precies, na aftrek van de wet gelijkberechtiging, de kies-exact-campagne en de positieve discriminatie, wat een vrouw tot een vrouw maakt en een man tot een man?

Antropologe Helen Fisher combineert in haar boek De eerste sekse wetenschappelijke inzichten uit de biologie met het onvervalst heilig vuur van de vrouwophemeling. Uit de jaren zeventig kennen wij deze richting als het essentie-feminisme: de vrouw als maangodin en oermoeder, vredestichtster, gevoelsmens, uit op harmonie en geïnteresseerd in allerhande menstruatierituelen. Fishers zwelgen in het vrouwelijke doet denken aan die heksensabbaths van weleer.

Waarin onderscheiden vrouwen zich zoal van mannen? Een greep uit Fishers overzicht: taalvaardigheid, het interpreteren van non-verbaal gedrag, ze voelen, proeven, ruiken, horen beter, geduld, het vermogen aan verschillende dingen tegelijk te denken, een brede, contekstuele kijk op alles wat zich voordoet, plannen maken op de lange termijn, netwerken en onderhandelen, de aandrang om te zorgen, een hang naar samenwerking, consensus bereiken, leiding geven binnen egalitaire teams.

De sterke punten van mannen, ruimtelijk en technisch inzicht, concentratievermogen en de gave om emoties onder controle te houden, steken hier ontegenzeggelijk wat magertjes tegen af. Mensen die onverstoorbaar modelspoorbaantjes bouwen, terwijl de kinderen een verdieping lager aan het krijsen zijn, daar komt het mannelijk profiel eigenlijk op neer. Nu kan men geen algemeen boek schrijven over sekseverschillen zonder stereotypieën erin. Ook de meest naïeve mensbeschouwer zal desgevraagd met dezelfde observaties komen: mannen zijn fysiek sterker en ambitieuzer, vrouwen zijn zorgzamer en uiten hun emoties meer, mannen doen meer aan competitie en zijn monomaner, vrouwen zijn sterker op het relationele vlak, mannen vallen op jong en mooi, vrouwen op macht, enzovoort. Helen Fisher beschrijft hetzelfde als wat Aristoteles, Thomas van Aquino en de m/v op de Albert Cuijpmarkt eerder al was opgevallen. Haar bijdrage aan de discussie ligt vooral op het vlak van de positieve herformulering. Eigenschappen die vanaf de Middeleeuwen tot en met Buytendijks theorie over de vrouw nog voor minpunten doorgingen (emotionaliteit, intuïtie, gebrek aan ambitie) worden nu door Fischer met klaroengeschal aangehaald als kenmerken van de niet langer verborgen vrouwelijke superioriteit (zie ook de titel van haar boek).

Die superioriteit zit niet alleen in feitelijke scores op tests van bijvoorbeeld zintuiglijke vermogens, maar vooral in de contouren van een nieuwe maatschappij die, zoals Fisher schetst, bij uitstek geschikt voor vrouwen zal blijken. Hierbij moeten we denken aan de vervanging van de hiërarchische organisatie door een systeem van vrij toegankelijke, laterale netwerken met flexibele werkers die op een gelijkwaardige manier met elkaar samenwerken, aangevoerd door managers die oog hebben voor sociaal-emotionele factoren en een win-winhouding tentoonspreiden. In het onderwijs en de media zullen vrouwen de boventoon gaan voeren, voorspelt Fischer, door hun uitzonderlijke taalvaardigheden en hun brede contextuele kijk op dingen. Met hun sociale vaardigheden zullen zij de dienstensector en de detailhandel beheersen. Het rechtssysteem zal onder hun invloed verder humaniseren. Omdat hun fijne motoriek zo goed ontwikkeld is, zullen ze de mannelijke chirurgen verdringen. De hele medische wereld zal zich ontwikkelen in een meer contextuele, holistische richting. Vrouwen zullen 'gezondheidscentra' oprichten, waarin het aanleren van goede voedingsgewoonten en het nemen van voldoende lichaamsbeweging gecombineerd wordt met meditatie en spiritualiteit. Hola, denk ik bij mezelf, als ik daar niet naar toe wil, moet ik zeker extra ziekteverzekering betalen. Een dergelijke waarschuwing voor sceptici staat inderdaad een paar pagina's verderop verstopt tussen gejuich over kruidenthee, aromatherapie, huismiddeltjes, homeopathie en andere alternatieve (correcte term: 'aanvullende') geneeswijzen, waar vrouwen kennelijk een patent op hebben. Als de feminisering van de maatschappij tot gezondheidsfascisme leidt, geef mij dan maar het patriarchaat.

En zo gaat het voort: vrouwen domesticeren de wereld, ontwerpen strategieën voor de lange termijn, hebben een bijzonder talent voor het loskrijgen van fondsen, doen aan liefdadigheid, halen het geweld van de tv af. 'Misschien zullen vrouwen zelfs meer menselijke manieren introduceren om onze laatste levensdagen te slijten; er zijn al nieuwe rituelen rondom het sterven voorgesteld zoals een kalme bootreis met dierbare vrienden voorafgaand aan euthanasie.' Op dit punt aangeland werd ik door heftige walging bevangen. Helen Fisher heeft geen flauw benul wat doodgaan betekent. Ze ontkracht hier met haar onnozele praatjes haar eigen theorie van de perfect empathische vrouw.

Over de biologische achtergronden van de man-vrouwverschillen tenslotte heeft Fisher weinig meer te vertellen dan het bekende evolutiepsychologische verhaal over de mannen die op jacht gingen en de vrouwen die de kinderen kregen. Ook het om de haverklap verwijzen naar testosteron, respectievelijk oestrogeen heeft niets met een wetenschappelijke verklaring te maken.

Verschillen tussen de seksen bestaan wel degelijk, maar ze zijn altijd kleiner dan de verschillen tussen mannen onderling of tussen vrouwen onderling. Wie de ene sekse op alle fronten de hoogte in steekt kan wetenschappelijk noch menselijk serieus worden genomen.

Beatrijs Ritsema