Beatrijs Ritsema

De literaire kwesties waarvoor men nu nog een beroep op de rechter doet worden wel erg miezerig. Het ezelsproces tegen Gerard (toen nog van het) Reve in de jaren zestig van de vorige eeuw was de laatste keer dat er iets inhoudelijks ter discussie stond. Tegen blasfemie komt niemand meer in het geweer. De Rushdie-affaire geldt als saillant bewijs van de inferioriteit van het moslimdenken. In het verlichte westen prevaleert de vrijheid van meningsuiting boven het vasthouden aan taboes. Sterker nog, het slechten van taboes hoort juist bij de taak van de kunstenaar, want daarin toont hij z’n visionaire blik. Wie een kunstenaar de voet dwars zet, plaatst zichzelf dus automatisch in het reactionaire hoekje van de geheven vingertjes.

Het beledigen van God is als riskante bezigheid vervangen door het beledigen van onderscheidbare volksdelen. Iemand die racistische of seksistische uitlatingen ventileert, loopt de kans op z’n vingers te worden getikt, tenminste wanneer het beledigen op een pamflettistische manier gebeurt. In fictie mag eigenlijk alles, omdat schrijvers niet samenvallen met hun hoofdpersonen en omdat schrijvers per definitie geoorloofd zijn weerzinwekkende personages op te voeren. Als dat niet zou mogen, zou je geen boek meer kunnen schrijven dat ergens over gaat en zou bovendien de helft van de wereldliteratuur bij het grof vuil kunnen.

In deze kunst- en literatuuropvatting hebben schrijvers en kunstenaars carte blanche voor alles. De vrijheid is totaal, wat op zichzelf natuurlijk mooi is, alleen weet ik niet of dit ook tot betere kunst en literatuur leidt. Ik vermoed dat onderdrukking en gebondenheid interessantere resultaten hebben opgeleverd (de samizdat-literatuur ten tijde van het communisme, de entartete kunst bij de opkomst van het nazisme, onder druk van de commercie ontstane kunstproducten) dan de vrijblijvendheid van l’art pour l’art. Maar goed, net als iedereen heb ik ook liever een vrije maatschappij met niet zo geweldige kunst dan een rottige dictatuur, waar in verborgen hoekjes de kunst tegen de verdrukking in bloeit.

Toch vinden schrijvers nog steeds rechters op hun pad. Vanaf God en wereldlijke autoriteiten, via sociologische groepen zijn ze nu afgedaald tot het beledigen van individuen. Steeds nauwer wordt hun blikveld. Van Jezus, Allah en Mohammed, via de joden, de katholieken, de homo’s naar Ann Demeulemeester en de ex van Hans Dorrestijn is niet echt een opgaande lijn. Je kunt je afvragen of er in deze rechtszaken sprake is van taboes die noodzakelijk moeten worden afgebroken en of het begrip ‘vrijheid van meningsuiting’ hier überhaupt nog op van toepassing is.

Neem nooit een dichter, m’n dochter./ Zo een met een dichterskop,/ zo eentje met lange haren,/ zo een op een zolderkamer,/ zo een wordt er met de jaren/ niet monogamer op… dichtte Annie Schmidt in de jaren vijftig. Nu hoeft men een dichter niet meer te vrezen om zijn gebrek aan monogamie (daarin onderscheiden schrijvers zich allang niet meer van andere beroepsgroepen), maar om het vooruitzicht dat hij of zij zich op een gegeven moment als een schorpioen tegen ex-geliefden, vrienden of familieleden zal keren.

Wraak is altijd een eerzaam motief van schrijvers geweest. Zonder rancune en parasitisme op andermans privacy alweer geen wereldliteratuur. Toch is het akelig om mensen herkenbaar geofferd te zien worden op het altaar van de roem, in stukken gesneden, geanalyseerd en geëxposeerd door iemand die de kunst boven de menselijkheid stelt.

Wil ik een roman lezen over een hel van een huwelijk? Ja graag, maar ik wil niet tegelijk het gevoel hebben dat ik een openhartig levensverhaal uit de Privé of de Story zit te lezen. Nu de ex-vrouw van Hans Dorrestijn naar de rechter is gestapt, is zijn boek onmiddellijk tot sleutelgatlectuur gedevalueerd. Dat is zijn eigen schuld. Hij had onder pseudoniem kunnen schrijven of tenminste andere namen gebruiken. Maar hij verkoos de rol van schrijvende stalker. De literatuur heeft geen belang bij het predikaat ‘echt gebeurd!’, ‘echte mensen!’ De enige die hier zegeviert is de meedogenloosheid.

Het lerarentekort is op dit moment zo schrikbarend opgelopen dat hier en daar een vierdaagse schoolweek overwogen wordt om soelaas te bieden. De situatie op de basisscholen is nijpend, vooral in de Randstad, maar ook op de middelbare scholen kost het steeds meer moeite om vacatures te vervullen. Het komt voor dat klassen maandenlang geen Engels of wiskundeles krijgen, omdat er geen vervangers voor zieke docenten gevonden kunnen worden.

Als oorzaak van het lerarentekort wijst men meestal naar slechte betaling in combinatie met hoge werkdruk. Toch denk ik dat er iets anders aan de hand is. Leraren zullen best hard moeten werken, maar ze hebben nog altijd twaalf weken vakantie per jaar en de salarissen volgen het reguliere overheidspatroon. Het probleem ligt elders. Het leraarschap lijkt me een van de zwaarste beroepen van dit moment, omdat hij/zij veroordeeld is tot de rol van toffe peer.

Vroeger was een leraar koning in zijn klas. Hij was een soort vrije ondernemer, die zich weliswaar moest houden aan de afgesproken onderwijsmethode, maar die binnen de muren van zijn territorium toch ruim baan kreeg. Deze vrijheid lijkt mij het aantrekkelijkste aspect van het leraarschap. Je staat in je eentje voor een klas, de kinderen moeten van alles leren, en jij bepaalt hoe dat het beste kan gebeuren. Je stelt regels op voor een prettig werkklimaat en je moet improviseren als de kinderen met iets onverwachts komen aanzetten. Het werk heeft iets van een dirigent die een orkest tot een symfonie moet brengen. Een goede leraar vindt het leuk om de baas te spelen, hoe empathisch hij verder ook is (en dat is ook een belangrijke eigenschap voor een leraar).

Aan deze vrijheid is op drie fronten geknabbeld. Door middel van het systeem van interne begeleiding bestaat meer controle vanuit de schoolleiding op hoe het er in een klas aan toegaat. De kinderen zelf zijn mondiger en minder bereid een autoriteit te accepteren. En ten slotte heb je dan de ouders die zich veel intensiever dan vroeger bemoeien met wat hun kind op school zoal meemaakt.

Als ik met leraren praat, zeggen ze altijd dat het toegenomen overleg met collega's, het krijgen van feedback over didactiek grote voordelen heeft, al gaat er veel tijd mee heen. Ook de roerigheid, soms ongezeglijkheid van kinderen kunnen ze best aan. Leerlingen zeggen niet meer bangelijk ja en amen, ze geven tegenspel, je moet met ze discussiëren, maar daar zitten ook zeker leuke kanten aan. Het blijven toch kinderen en als een leraar er slag van heeft om met ze om te gaan, dan marcheert zo'n schooldag prima, ook al gaat het er wat rommeliger aan toe dan vroeger.

Het moeilijkst hebben leraren het met de ouders. Ouders zien de leraar niet meer als autoriteit maar als een soort dienstverlener die het geluk van hun kind moet vergroten. Vanuit het belang van hun kind bemoeien ze zich met de inhoud van het onderwijs en met de wijze van lesgeven. Het gaat eigenlijk altijd maar om één ding: meer aandacht voor hun kind. Ouders bellen leraren thuis op, omdat het kind een zeven voor z'n werkstuk had, terwijl die er zo z'n best op had gedaan en op een negen had gerekend. Ze vragen om coulantie voor ADHD, voor hoogbegaafdheid (vermeend of reëel) voor dyslexie of voor dyscalculie. Dit is allemaal nog op te brengen, want het past binnen het modern-individualistische concept van onderwijs-op-maat. In wezen is elk kind in een klas van dertig een uitzonderingsgeval.

Maar waar een leraar pas goed gek van wordt is het feit dat bij elk conflict tussen leraar en kind, waarbij regels zijn overtreden en de een of andere straf is toegepast, de ouders blindelings achter hun kind gaan staan en op school verhaal komen halen namens de getraumatiseerde partij. Het is alsof ze zich niet kunnen voorstellen dat hun engeltje zich wel eens stinkvervelend kan gedragen. Het werkelijk slopende van het leraarsberoep zit in de plicht om iedereen te vriend te houden, collega's, kinderen én ouders. De toffe peer wordt een acteur – maar applaus krijgt ie niet.

Beatrijs Ritsema