Beatrijs Ritsema

In de westerse cultuur werkt godsdienst niet meer bindend. Godsdienst is teruggedrongen naar de sfeer van de life style. Iemand kan een gelovig christen zijn, zoals een ander feministisch is of antiglobalistisch of vegetariër. Hoe diepgevoeld ook de overtuiging en hoe sterk ook iemands leven staat ‘in het teken van’, voor de buitenwereld gaat het slechts om privékeuzes die respect verdienen. Deze tolerante houding van niet-gelovigen wekt overigens ook weer ergernis op. Zo schamperde Willem Jan Otten onlangs in Vrij Nederland dat religiositeit door buitenstaanders in ongeveer dezelfde categorie werd geplaatst als het uitvoeren van schaamtevolle wc-handelingen: allemaal best, zolang het maar strikt privé blijft achter een deur met het haakje erop.

Otten heeft gelijk; het is irritant om welwillende onverschilligheid te ontmoeten, wanneer het naar je diepste overtuiging om iets essentieels gaat. Maar ‘godsdienst als cement van een cultuur’, zoals Job Cohen het in zijn nieuwjaarstoespraak formuleerde, geldt alleen voor andere culturen, niet voor de onze, die goddeloos is en aan autonomie hecht. Cohens oproep om meer in dialoog te treden met allochtonen via godsdienstige instituties als moskeeën, wekt bij voorbaat een soort schaamte, omdat de code in het westen luidt dat men niet iemand op z’n godsdienst aanspreekt – dat wordt toch nog indiscreet gevonden.

Nu is het natuurlijk niet de bedoeling dat de dialoog over godsdienst of theologie gaat. Cultuurverschillen en integratieproblemen liggen meer voor de hand als gespreksonderwerp, maar als de cultuur zo rechtstreeks uit de godsdienst voortvloeit, is het lastig de godsdienst te vermijden.

Het feit dat de Islam monotheïstisch is maakt het extra moeilijk. Vroeger leerde ik op school dat monotheïsme een stap vooruit betekende in de ontwikkeling van de mensheid van primitief naar beschaafd. Dit is het soort mededeling dat je als kind kritiekloos aanvaardt: van berenvel naar wambuis, van paard naar postkoets, van polytheïsme naar monotheïsme. Steeds hoger, steeds beter, steeds verder. In werkelijkheid is polytheïsme minder pretentieus en daardoor mogelijk beschaafder. Mensen hebben de behoefte om zich te verliezen in iets wat groter is dan zijzelf. Natuurvolken zien achter elke bron, vruchtendragende boom of gevaarlijk dier een god. Helden van de stam worden tot goden in de overlevering. Het vrouwelijke element mag ook meedoen. Omdat er zoveel verschillende goden zijn, kan iedere sterveling wel eentje van zijn gading vinden om zich tot te richten en zich te laten inspireren. Andere stammen hebben weer andere goden en hoeveel oorlog er ook gevoerd wordt, het gaat in ieder geval niet om godsdiensttwisten.

Polytheïstische godsdiensten bieden vrijheid. Pas in het monotheïsme volgens het autoritaire-vader-model van de christenen, joden en moslims kon de dogmatiek tot bloei komen, met regels voor het dagelijks leven en heilige gecanoniseerde teksten die worden toegepast op vraagstukken van eeuwen later. Het katholicisme is van alle monotheïsmen nog het sympathiekste, doordat het z’n polytheïstische opzet nooit helemaal heeft kunnen uitbannen: drie goden in één zogenaamde drie-eenheid, een belangrijke rol voor de moedermaagd Maria en tal van heiligen om apart te vereren.

Dominee Carel ter Linden die het huwelijk van Maxima en Alexander gaat inzegenen gelooft niet meer in de Opstanding. In zijn portret dat in deze krant geschetst werd afgelopen maandag wordt zijn geloof vergeleken met een kale boomstaak. Het zijn zware en schaamtevolle tijden voor de topmannen van het christendom. De islam en het orthodoxe jodendom zijn meer gericht op de praktijk van het dagelijks leven. De rituelen vallen samen met de religie. Van buiten af lijkt het op life style, maar het is ondoordringbaar cement.

Beatrijs Ritsema

Een van de genoegens van het dagelijks leven is het uit de weg ruimen van rotzooi. Het weggooien schept ruimte en geeft lichtheid aan het bestaan. Het is een geruststellende gedachte dat de vriesladen van mijn ijskast niet vol zitten met onidentificeerbare ingevroren restanten van maaltijden, die misschien ooit nog van pas kunnen komen. Ook liggen er geen stapels te kleine kinderkleren in afgelegen kasten te wachten tot er zich nog eens iemand aandient die er iets van zijn gading uit kan zoeken. Ah, de kick om een paar keer per jaar die bollende plastic zakken in de container van het Leger des Heils te dumpen. Het rinkelende plezier van de glasbak, het dof-ploffende voeden van de de oud-papier-container.

Het is iets vrouwelijks, denk ik, de animo om dingen weg te gooien. Als de kracht van mannen ligt in de creatie en in de destructie, dan ligt die van vrouwen in het opruimen en de omgeving een beetje leefbaar houden. Mannen bouwen ingewikkelde contrapties en gooien bommen, vrouwen brengen de boel aan kant. Toen honderdduizend jaar geleden een man en een vrouw zich na een smakelijke mammoetkarbonade te ruste wilden liggen, zal het in het hoofd van de vrouw zijn opgekomen om eerst nog even de botten en de rest van het afval weg te werken. In opgeruimde toestand ziet zo’n grot er meteen een stuk gezelliger uit.

Tegenwoordig heb je huishoudbeheersconsulentes (het zijn altijd vrouwen). Zo iemand kun je inhuren als je overspannen bent omdat de rotzooi thuis je boven het hoofd is gegroeid. Ik heb het wel eens op de televisie gezien. Meestal gaat het om tweeverdieners die al hun tijd aan productie besteden, zodat planning van het dagelijks leven en soms zelfs consumptie van de aangeschafte goederen erbij inschieten. De consulente komt binnen met een rol vuilniszakken onder haar arm. Terwijl de bewoners schaapachtig toekijken, verwijdert ze drie kwart van de inhoud uit de ijskast wegens verstreken houdbaarheid. Uit de keukenkastjes verdwijnen oude pakken pasteitjes, zakjes custardpoeder en blikken nasi die nooit meer iemand zal eten. Versteende mandarijnen, een doos met halfafgebrande kaarsen, bankafschriften van vijftien jaar geleden, stapeltjes reclamefolders, oude kalenders, kapot speelgoed, nog te lezen krantenbijlages, te repareren radio’s, niets ontsnapt aan de spiedende blik van de consulente. Weg ermee! Heerlijk beroep.

Weggooien montert op. Je hoort wel eens van vrouwen die last hebben van een dipje dat ze de stad ingaan om dingen te kopen: nieuwe kleren, nieuwe schoenen, maakt niet uit wat, als ze hun pinpas maar kunnen gebruiken. Dit helpt niet, want hun kasten puilen toch al uit. Een betere remedie tegen depressie is het om overbodige schoenen en kleren weg te werken naar de inzamelpunten die overal te vinden zijn. Als je je stemming wilt verbeteren kun je beter de vuilniszakken buiten gaan zetten dan iets onnodigs aanschaffen.

Van overheidswege willen ze het weggooien ontmoedigen door het zogenaamde diftarsysteem. Tegelijk moet iedereen consumeren om de economie draaiende te houden. In het diftarsysteem moet de burger betalen naar rato van wat hij weggooit. Als enthousiast weggooier vind ik dit een minne aanpak, omdat het leidt tot het dumpen van afval in de container van de buurman. Een mens moet binnen de regels vrijelijk van afval kunnen afkomen, zonder per kilo te worden aangeslagen. Als de belasting op afvalverwerking omhoog moet, dan moet dat maar in de prijs van de aan te schaffen goederen tot uiting komen. In het licht van de geestelijke volksgezondheid kun je beter een drempel inbouwen tegen het in huis halen van rotzooi dan een straf zetten op het weggooien ervan.

Beatrijs Ritsema

Moderne rijkdom staat gelijk aan beweging. Wie geld heeft zet dat op de een of andere manier om in verplaatsingen. Er worden goederen versleept, verre bestemmingen aangedaan, uiteenlopende vormen van vertier opgezocht. Ook degene die vooruit wil in het leven is gedwongen zichzelf voortdurend te verplaatsen. Stilstand is achteruitgang. Je mag niet jaren in hetzelfde baantje blijven zitten. Kinderen moeten naar ontplooiende vrijetijdsactiviteiten worden vervoerd. Als er twee ouders buitenshuis werken in een gezin, zijn er al snel twee auto’s nodig om de mobiliteit op peil te houden.

Een onthullende opmerking in dit verband kwam van minister Netelenbos die in een interview in Trouw zei dat de vrouwenemancipatie te danken was aan de pil èn de auto. Onmiddellijk zie ik dan een stoet van bemantelpakte vrouwen in leaseauto’s voor me, allemaal hun makeup bijwerkend in de file bij Rottepolderplein. En de sukkels die de trein nemen? Die zijn veroordeeld om op kille, informatieloze perrons te wachten op te korte en te late treinen. Hadden ze maar rijk of geëmancipeerd genoeg moeten zijn om zich per auto te verplaatsen.

De ene helft van de maatschappij, de winners met topconsumptiekracht, verstoppen alle kanalen met hun extreme mobiliteit. Van huis naar werk naar winkels, naar de horeca in zijn duizendvoudige verschijningsvormen. De andere helft bestaat uit losers en van hen wordt de mobiliteit steeds verder ingekrompen. Vooral oudjes hebben hier last van en in een cultuur die zozeer draait om flexibiliteit en dynamiek hoort eigenlijk iedereen van boven de vijftig al bij de oudjes. De 95 % vijftig-plussers die het in hun werkende bestaan niet tot de top van de hiërarchie hebben geschopt worden weggeduwd naar de marge, voor zover ze niet sneuvelen onder de aanhoudende reorganisaties. Het bed moet opgeschud, dor hout gekapt. Bij een rationele, transparante, geprivatiseerde bedrijfsvoering kun je geen 50-plussers gebruiken, want die hebben geen elan meer. Ze zijn alleen maar eigenwijs en plegen obstructie. Uitparkeren, detacheren of beter nog de Wao of Vut in.

Voor de nog oudere oudjes die het stadium van de pensioenpret met z’n doelloze internationale verplaatsingen alweer achter zich hebben gelaten, begint de werkelijkheid pas echt grimmige contouren te vertonen. Ze worden onderworpen aan terugkerende medische keuringen op rijvaardigheidsgebied. Hun eigen huisarts mag zo’n keuring niet verrichten. Andere huisartsen zijn niet happig op dit werk, omdat ze het al druk genoeg hebben. Ten slotte moet er drie maanden op de uitslag worden gewacht. Hoewel oudjes minder auto-ongelukken veroorzaken dan jongere automobilisten, zou de gezondheidspolitie hen het liefst helemaal de auto uitkrijgen (hebben de nuttige dertigers ook weer wat meer ruimte op de weg). Als ze dan eindelijk zo ver is, komen ze tot de ontdekking dat het openbaar vervoer wegens gebrek aan rendement verdwenen is of in frequentie gehalveerd. Bijkantoren van banken zijn opgeheven, zodat ze uren onderweg zijn om geld te bemachtigen, dat ze niet meer aan de balie mogen ophalen, omdat het voor banken niet rendabel meer is om klanten persoonlijk te woord te staan.

Ze kunnen de cijfers op de pinautomaat niet meer lezen, omdat ze staar hebben en ze moeten een half jaar op de wachtlijst doorbrengen voor ze aan de beurt zijn voor een operatie die maatschappelijk gezien alleen geld kost en niets oplevert. Stilletjes aan dement geworden krijgen ze, als ze tenminste heel veel geluk hebben, een plaatsje in een verpleeghuis, waar niemand van de verzorgers tijd heeft voor iets onnozels, omdat er productie moet worden gehaald in luiers en dienbladen.

Ik wens u allen een mobiel 2002.

Beatrijs Ritsema

In het Lagerhuis-met-prominenten werd gediscussieerd over euthanasie bij geestelijk lijden. De huidige euthanasiewet voorziet wel in een zachte dood in geval van uitzichtloos lichamelijk lijden, maar niet in geval van uitzichtloze geestelijke nood. Op dat onderscheid is de arts Sutorius die senator Brongersma aan een voortijdige, zachte dood heeft geholpen dan ook in het ongelijk gesteld. De voorstanders van een meeromvattende euthanasieregeling gaan ervan uit dat er geen verschil is tussen geestelijk en lichamelijk lijden en verder stellen zij het zelfbeschikkingsrecht van iemand boven alle andere rechten.

Hoezeer ik ook de waarde van de zelfbeschikking aanhang (wie niet in de westerse cultuur), ik kan me het concept gestuurd sterven niet goed in de praktijk voorstellen. ‘Als je zo iemand niet helpt,’ riep advocaat Spong op een gegeven moment, ‘dan springt ie van het Hilton hotel’. Hiermee bedoelde hij kennelijk: en dan zijn we nog verder van huis. Met dit argument betreden we het terrein van de pragmatiek. Al die mensen die van daken afspringen, zich voor treinen werpen, dat geeft rommel en overlast, ervan afgezien dat zo’n gewelddadige dood niet prettig is voor de betrokkene. Het is een naar gezicht voor degenen die de springer vinden en de rommel moeten opruimen. Machinisten lopen trauma’s op en treinreizigers vertraging. Klopt allemaal, toch had ik het nog schokkender gevonden wanneer Herman Brood na rijp therapeutisch beraad door een arts met een spuitje uit zijn lijden was verlost, dan zoals het nu is gegaan.

Het staat de mens vrij om zelfmoord te plegen – dit is geen recht dat deel uitmaakt van het rijtje mensenrechten, maar een gevolg van het feit dat de mens een bewustzijn heeft. Wie kan nadenken over leven en dood en de verschillen daartussen, kan de dood verkiezen, maar het is toch weer wat anders als anderen het vuile handwerk moeten opknappen.

Zou er iemand te vinden zijn geweest die Herman Brood in dat stadium van zijn aftakeling al had willen helpen? Het lijkt me twijfelachtig, omdat niet al het perspectief verdwenen was uit zijn leven. Wel zoals hij er zelf tegenaan keek, maar niet volgens anderen. Het probleem bij al het lijden dat niet op korte termijn op de dood afkoerst is dat iedereen het verschillend weegt. Euthanasie bij ongeneeslijke zieken, van wie het lichaam onafwendbaar in elkaar stort, kan nog met een zekere objectiviteit uitgevoerd worden, omdat artsen (met de verplichte second opinion), de patiënt en diens naasten tot overeenstemming kunnen komen dat dit de beste handelswijze is. Maar zelfs deze gelegaliseerde hulp bij eerder sterven, waar ethisch niets op aan te merken is, verliest aanhang onder de uitvoerders begreep ik uit het artikel van Margriet Oostveen laatst in deze krant over huisartsen die zich onprettig voelden bij hun euthanatisch handelen. Hoe zwak moet de steun dan wel niet zijn voor hulp bij mensen die geestelijk lijden? Het verloop van kanker, MS of progressieve spierziekten is, eenmaal in de eindfase, betrekkelijk voorspelbaar, maar van iemands psychische gesteldheid weet je nooit helemaal zeker welke kant het op zal gaan.

Dat iemands recht op zelfbeschikking ook in ambigue omstandigheden de doorslag zou moeten geven is niet realistisch, omdat er te veel mensen medewerking zouden weigeren. Zoals het onmogelijk is een arts of wie dan ook bereid te vinden om een demente, vegeterende bejaarde met zachte hand om het leven te brengen, ook al heeft die persoon daar eerder toestemming voor gegeven, zo zullen mensen die in zware, geestelijke nood verkeren of klaar met leven zijn, er niet snel in slagen een assistent te vinden voor hun levensbeëindigende plannen. De meeste mensen deinzen terug voor dit soort hulp. En de mensen die er niet voor terugdeinzen moet je misschien juist net weer niet hebben. Enthousiasme voor euthanasie pleit zelden in iemands voordeel. In het Haagse Juliana kinderziekenhuis is een verpleegster gearresteerd die verdacht wordt van moord op een aantal kinderen. Sommige mensen zijn zo slecht tegen andermans lijden bestand dat ze radicale maatregelen nemen om dat leed te verdelgen en daarbij vuile handen maken. Ik kan me wel iets voorstellen bij de aandrift om de zinloosheid weg te werken. Opgeruimd staat netjes en meer van die montere wijsheden. Met zo’n instelling kun je bij de gemeentereiniging terecht. Wie in de zorg werkt moet over een grote tolerantie voor zinloosheid beschikken.