Op de radio is deze weken een heel raar spotje te horen. Het maakt deel uit van een Sire-campagne. Je hoort een man de zegeningen van tolerantie verkondigen alsof hij een nieuwe witter dan wit tandpasta heeft ontdekt, terwijl zijn boodschap voortdurend onderbroken wordt door voorbijgangers die hem in verschillende dialecten begroeten: ‘Hé, buurman! Hoe gaat-ie?’ ‘Yo, maat! Alles kits?’ De punch line van de bekeerling: ‘Tolerantie, daar knapt heel Nederland van op!’ In het tv-spotje van dezelfde strekking dat ik op internet aantrof wordt tolerantie aanbevolen als een soort medicijn dat je zonder recept kunt ophalen bij de apotheek en dat ervoor zorgt dat je nieuwe mensen ontmoet, nieuwe gerechten kunt proeven en ineens voor allerlei exotische festiviteiten van bepaalde subculturen wordt uitgenodigd. Een wondermiddel!
Alle tolerantie is repressieve tolerantie.
Nog irritanter dan de infantiele toonzetting van deze campagne is het idee dat tolerantie een goedje is dat individuele burgers zichzelf kunnen toedienen, waardoor de maatschappij als geheel erop vooruit gaat. Dit is een spijtige misvatting. Tolerantie (synoniem voor verdraagzaamheid) kan niet los worden gezien van macht. Veel machtelozen verdragen ongemak en ellende die hun wordt aangedaan door degenen die boven hen gesteld zijn. Je zou kunnen zeggen dat de zwakkeren de macht van de sterkeren tolereren, maar dat is niet wat gewoonlijk onder tolerantie wordt verstaan. De zwakken tolereren de sterken omdat zij niet in opstand durven te komen – zij kunnen niet anders dan lijdzaamheid betrachten. Er wordt pas over tolerantie gesproken, wanneer de machthebbers zich coulant betonen tegenover degenen met minder macht, kortom wanneer er überhaupt een keus bestaat tussen onderdrukken of de teugels laten vieren. In wezen is alle tolerantie repressieve tolerantie.
De machtsdimensie is cruciaal. Ouders kunnen zich meer of minder tolerant opstellen tegenover hun kinderen (‘Nou, vooruit, je mag een cavia’), leraren tegenover leerlingen, chefs tegenover werknemers (‘Je bent te laat, Jansen! Ik zal het voor deze keer door de vingers zien’), maar burgers kunnen geen tolerante houding tegenover elkaar innemen, want ze verkeren formeel gesproken op gelijke voet. Het idee dat ik me tolerant zou moeten opstellen tegenover de godsdienstoefeningen van mijn overbuurman is even absurd als dat hij mijn gebrek aan godsdienstoefeningen zou moeten tolereren. Het hele begrip is niet van toepassing, want ik heb niets over hem te zeggen en hij niet over mij. Intussen kan ik het mijne en hij het zijne ervan denken en zullen we elkaar ongetwijfeld dwaallichten vinden, mocht het tot een serieuze gedachtenwisseling komen. Wat niet zal gebeuren, want bij zulke fundamentele tegenstellingen is het raadzaam het contact oppervlakkig te houden.
Tolerantie is relevant, wanneer het gaat over de macht van de staat ten opzichte van de burgers, en heeft vooral te maken met de waarborg van de rechten van minderheden en van individuele vrijheden. Tolerantie moet ervoor zorgen dat de staat geen ketters ombrengt en geen critici of sceptici monddood maakt. Tolerantie is daarmee een van de pijlers van de democratie.
In de Sire-campagne wordt tolerantie van een bepaald soort meerderheidsburger voor een kennelijk afwijkende soort minderheidsburger als recept aangeprezen voor een aangenamer Nederland. Maar vrije en gelijke burgers hebben dat begrip niet nodig in hun onderlinge betrekkingen. Beleefdheid volstaat. Niemand hoeft zich te verdiepen in de enorme contingenten medeburgers wier opvattingen, gewoontes, levensstijl of voorliefdes hem tegenstaan. Zelf veroordeel ik om wat willekeurige voorbeelden te noemen het ophokken van moslima’s, de tatoeagecultus en spiritualiteitszweef. Veroordelen getuigt niet van tolerantie en echt gezellig is het ook niet, maar het kan wel op een beleefde manier gebeuren.
Beste Beatrijs,
Volgens mij hanteert u een andere betekenis van het woord ’tolerantie’ dan in de spotjes bedoeld wordt. Het gaat om verdraagzaamheid. En dat heeft niet zo veel te maken met machtsverhoudingen.
Heel Nederland zou er inderdaad op vooruit gaan als we wat verdraagzamer waren. In plaats van te denken “wat een halvegare dat hij zus of zo doet” zou men ook kunnen denken “het werkt blijkbaar voor hem, dus hoef ik er niets op tegen te hebben”.
En natuurlijk is zo’n spotje van Sire niet voldoende om te bereiken dat heel Nederland opeens verdraagzaam wordt, maar het kan er wellicht toe bijdragen. Mensen knappen er wel eens van op als ze met hun eigen gedrag geconfronteerd worden.
Beste esther,
U ziet het punt dat mevrouw Ritsema maakt geheel over het hoofd. Zij hanteert de juiste betekenis van het woord tolerantie en Sire en u een verkeerde. Sla de Dikke van Dale er maar op na; daar staat «tolerantie is de onderdrukking van de neiging om te onderdrukken».
Ze betoogt terecht dat tolerantie een onzinnig begrip om te gebruiken als je het hebt over burgers die op gelijke voet met elkaar staan; zij kunnen elkaar immers per definitie niet onderdrukken.
Er is juist niets mis mee om te dénken wat is de buurman een halve gare dat hij zus of zo doet, zolang je het maar uit je hoofd laat dit tegen hem te zéggen wat overigens ook niet intolerant zou zijn, maar onbeschoft en zolang je hem maar vriendelijk groet als je hem op straat tegenkomt.
Een vreemde suggestie van Esther. Als mijn buurman de gewoonte heeft om met 80 km/uur door mijn woonwijk te rijden dan wil ik helemaal niet denken dat dat voor hem wel in orde zal zijn. Ik heb er wel degelijk iets op tegen en dat wil ik graag zo houden.
Tolerantie lost zo’n situatie helemaal niet op.
Tegenwoordig zie ik ook veel vrouwen op straat die zich helemaal in het zwart inpakken. Ik vind dat een rare gewoonte, en zelfs schadelijk voor de samenleving. En dan hoef ik geen aanwijzingen va SIRE dat ik daar niets op tegen mag hebben. Dat maak ik zelf wel uit.
Beste S. Stevin,
Blijkbaar zijn niet alle woordenboeken het over de betekenis eens. Kijkt u maar eens op http://www.encyclo.nl/begrip/tolerantie De woorden verdragen en verdraagzaamheid komen veelvuldig voor in de beschrijving van tolerantie.
En Theo, ik had het zelf niet over dingen die gevaarlijk zijn. Dat we wat verdraagzamer zouden kunnen zijn betekent niet dat alles dan maar mag ;-)
@Theo
Ik ben het maar ten dele met u eens. In het eerste geval hebt u een punt omdat het (hypothetische?) gedrag van uw buurman direct invloed heeft op zijn omgeving en het welbevinden van anderen. Hij zou maar eens iemand aanrijden en daarom is het niet intolerant om hem daarop aan te spreken.
In het tweede geval vind ik het veel moeilijker om met u te sympathiseren. Hoe die vrouwen (ik neem aan dat u het over moslima’s hebt) zich inpakken is hun zaak, zolang er onder die gewaden niets sinisters verborgen zit. U wordt niet direct benadeeld door hun kleding. U vind het onaangenaam en wilt het liefst met hoofddoeken e.d. geconfronteerd worden. Hier manifesteert zich bij u de neiging om te onderdrukken die S. Stevin beschrijft. Tolerantie betekent dat u die neiging onderdrukt, ook al hebt u nog steeds uw mening.
@ ‘esther’
Dan blijft mijn punt nog steeds overeind. Bij al die definities van tolerantie hoort namelijk iets als ‘verdraagzaamheid van andersdenkenden’, dus als u consequent bent, moet u zeker tolereren dat ik denk ‘mijn buurman is een halve gare’. (En zelfs al zou u dat niet ’tolereren’, dan maakt dat nog niets uit, zolang u daar geen gevolgen aan verbindt wat u ook niet kunt, aangezien u niet in een machtspositie verkeert ten opzichte van mij. Dus van deze ‘intolerantie’ volgens uw definitie wordt de wereld niet slechter of beter. Kortom, de spot van SIRE is bijzonder slecht doordacht.)
Ik heb genoten van dit stuk. Veel te weinig wordt er tegenwoordig echt nagedacht, zeker als het gaat om begrippen die we allemaal klakkeloos in de mond nemen en accepteren zonder kritiek. Tolereren is daar een voorbeeld van, maar er is een zee van termen (vooral in de politiek, heb ik het idee) die vandaag de dag volledig uitgehold van hun oorspronkelijke betekenis over de lippen van mensen rollen. Volgens mij wordt de wereld er een stuk beter op als we iets meer nadenken bij wat we eigenlijk zeggen en aannemen van anderen.